Τα τελευταία χρόνια έχει αυξηθεί πολύ σημαντικά ο αριθμός των ανθρώπων που για ηθικούς αλλά και συναισθηματικούς λόγους επιλέγουν να προσχωρήσουν σε μια αυστηρά χορτοφαγική διατροφή. Το κίνημα των vegan που μάχεται για τα δικαιώματα ζώων, αποκλείοντας από τη διατροφή του -και όχι μόνο- οτιδήποτε είναι ζωικής προέλευσης, ξεκίνησε από τις χώρες του εξωτερικού και την τελευταία πενταετία είναι ιδιαίτερα δημοφιλές και στη χώρα μας, με τους εφήβους και τους νέους ανθρώπους να συμμερίζονται ολοένα και πιο πολύ τις απόψεις του, να ενημερώνονται για τα κακώς κείμενα της βιομηχανίας κρέατος και γαλακτοκομικών και να συμμετέχουν ενεργά στις δράσεις του. Το γεγονός αυτό, βέβαια προκαλεί συχνά ανησυχίες και προβληματισμό στους γονείς και την οικογένεια των Vegan, για το κατά πόσο αυτή η αυστηρά χορτοφαγική δίαιτα είναι ασφαλής για την ανάπτυξη των παιδιών και εφήβων αλλά και ποιες θα είναι μακροπρόθεσμα οι συνέπειες για την υγεία τους. Έτσι πολύ συχνά δεχόμαστε πλέον ερωτήσεις όπως το παιδί μου στην εφηβεία και θέλει να γίνει vegan να το αφήσω; Ή η κόρη μου είναι vegan και είναι έγκυος κινδυνεύει και εκείνη και το έμβρυο? Οι ίδιοι οι vegan ισχυρίζονται ότι μια αμιγώς χορτοφαγική διατροφή, όχι μόνο είναι ασφαλής, αλλά προασπίζει την ανθρώπινη υγεία. Ας δούμε τι απαντούν οι επιστημονικές έρευνες σε σχέση με το θέμα αυτό.
Τι λένε οι κλινικές έρευνες για τη vegan διατροφή.
Μελετώντας τις πρόσφατες κλινικές έρευνες που έχουν διεξαχθεί και δημοσιευτεί επίσημα από έγκριτους φορείς, μπορεί να εξάγει κανείς το ασφαλές συμπέρασμα ότι πράγματι μια καλά σχεδιασμένη φυτοφαγική δίαιτα, μπορεί να παρέχει όλα τα απαραίτητα θρεπτικά συστατικά για την ανάπτυξη των παιδιών και των εφήβων και φυσικά, κατ’ επέκταση είναι ασφαλής και για τους ενήλικες. Για να τεκμηριώσουμε την προηγούμενη φράση, αναφέρω ενδεικτικά κάποιες από αυτές τις κλινικές έρευνες, ενώ για περισσότερη ενημέρωση μπορείτε να ανατρέξετε στις βιβλιογραφικές πηγές στο τέλος αυτού του άρθρου:
1. Σε έρευνα που διεξήχθη σε από ερευνητές του Πανεπιστημίου της Ζυρίχης, του Πανεπιστημίου του Gieben και του Παιδαγωγικού Πανεπιστημίου του Τιρόλου, και δημοσιεύτηκε το Δεκέμβριο του 2018 στο επιστημονικό περιοδικό Nutrients, μελετήθηκε η κατάσταση της υγείας νεαρής ηλικίας δρομέων -γυναικών και ανδρών- με διατροφικές συνήθειες vegan και vegetarian, συγκριτικά με δρομείς ανάλογης ηλικίας που κατανάλωναν κρέας, ψάρια και γαλακτοκομικά (omnivore). Κατά την έρευνα αυτή μελετήθηκαν συνολικά 245 δρομείς -άνδρες και γυναίκες- και η κατάσταση της υγείας του αξιολογήθηκε με τη μέτρηση διαφόρων δεικτών όπως του σωματικού βάρους, ψυχικής υγείας, ύπαρξη χρόνιων ασθενειών, αντιδράσεις υπερευαισθησίας, λήψη φαρμάκων. Επιπρόσθετα ελήφθησαν υπόψιν και παράμετροι που σχετίζονταν με τις συνήθειες τους, όπως το κάπνισμα και η πρόσληψη συμπληρωμάτων διατροφής, η επιλογή συγκεκριμένων τροφίμων κ.α. Τα βασικά συμπεράσματα που προέκυψαν από την έρευνα αυτή ήταν ότι καταρχάς οι χορτοφάγοι είχαν χαμηλότερο σωματικό βάρος από τους omnivore και μικρότερο ποσοστό σωματικού λίπους. Επίσης οι χορτοφάγοι είχαν στις διατροφικές τους συνήθειες περισσότερες επιλογές φαγητού, ενώ εμφάνισαν μικρότερο ποσοστό τροφικών αλλεργιών από τους Omnivore. Από την έρευνα δεν υπήρξε συσχέτιση μεταξύ της χορτοφαγικής διατροφής και ψυχικών διαταραχών. Το δε γενικό συμπέρασμα της έρευνας αυτής ήταν ότι η επιλογή μιας αυστηρώς χορτοφαγικής (vegan) διατροφής συνδέεται με την καλή κατάσταση της υγείας των νεαρών αθλητών και ότι η διατροφή αυτή είναι μια εναλλακτική διατροφή ισότιμη αν μη τι άλλο με τη διατροφή omnivore, που περιλαμβάνει κατανάλωση ζωικών τροφών.
2. Σε έρευνα των New York School of Medicine (Cardiology), New York Harbor Healthcare System (Manhattan Campus), NYU- Department of Nutrition and Food Studies, NYU Steinhardt και NYU – School of Medicine – Department of Population Health (biostatistics), η οποία δημοσιεύτηκε το Δεκέμβρη του 2018 στο Journal Of The American Heart Association, μελετήθηκαν οι αντιφλεγμονώδεις δράσεις μιας vegan δίαιτας συγκριτικά με τη δίαιτα που συνιστά η American Heart Association τόσο για την πρόληψη εμφάνισης της στεφανιαίας νόσου όσο και για διατροφή σε ασθενείς. Στη έρευνα αυτή συμμετείχαν 100 εθελοντές, πάσχοντες από στεφανιαία νόσο οι οποίοι ακολούθησαν για 8 συνεχείς εβδομάδες είτε vegan διατροφή, είτε τη διατροφή που το American Heart Association συνιστά ως ιδανική για τους ασθενείς με καρδιολογικά προβλήματα και ειδικότερα με στεφανιαία νόσο. Και στις δυο περιπτώσεις, οι διατροφή που ακολούθησαν οι εθελοντές ήταν υπό την επίβλεψη κλινικού διαιτολόγου. Μετά τις 8 εβδομάδες, για να μετρηθούν τα αποτελέσματα και να βγουν τα συμπεράσματα μετρήθηκε στο αίμα ένας δείκτης (Πρόκειται για δείκτη κινδύνου για μείζονα δυσμενή καρδιαγγειακά συμπτώματα σε ασθενείς με στεφανιαία νόσο που ονομάζεται C- αντιδρώσα πρωτεΐνη υψηλής ευαισθησίας). Η έρευνα έδειξε ότι η vegan διατροφή μείωσε σημαντικά το δείκτη σε σύγκριση με τη δίαιτα του American Heart Association. Για την ακρίβεια, σύμφωνα με την έρευνα μια σωστά ακολουθούμενη vegan διατροφή μπορεί να μειώσει την εμφάνιση σοβαρών συμπτωμάτων στεφανιαίας νόσου κατά 32% συγκριτικά με την επίσημη δίαιτα που προτείνεται στη Αμερική. Ταυτόχρονα, η Vegan διατροφή συνέβαλε στη μείωση της LDH (της λεγόμενης «κακής χοληστερίνης» δηλαδή) κατά 13%. Το γενικό συμπέρασμα της έρευνας ήταν ότι σε ασθενείς με στεφανιαία νόσο, που υπόκεινται σε φαρμακευτική αγωγή συνίσταται να ακολουθούν μια δίαιτα vegan, περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη. Στο σημείο αυτό να σημειωθεί ότι τα αποτελέσματα της εν λόγω έρευνας είναι ιδιαίτερα σημαντικά και θα πρέπει να τα λάβουμε πολύ σοβαρά υπόψιν μας στην επιλογή διατροφής, δεδομένου ότι οι καρδιαγγειακές παθήσεις αποτελούν την πρώτη αιτία θανάτου παγκοσμίως.
3. Σε δεκαπενταετή έρευνα, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό BMC nephrology το Σεπτέμβριο του 2016, και συμμετείχαν Ιταλοί και Γάλλοι ερευνητές (SS Nephrology- SCDU Urology- AOU San Luigi- Orbassano, SCD Nephrology- Brotzu Hospital- Cagliari- Italy, SCDU Nephrology- Department Città della Salute e della Scienza-University of Torino, SS Epidemiology- University of Torino, SSD Clinical Nutrition- Department of Clinical and Biological Sciences- University of Torino, SS Nephrology- Department of Clinical and Biological Sciences- University of Torino, Nèphrologie-CH du Mans- Le Mans- France), μελετήθηκε η επίδραση της χορτοφαγικής διατροφής κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης και ειδικότερα σε περιπτώσεις εγκύων με χρόνια νεφρική νόσο (CDK). Τα κλινικά αποτελέσματα που μελετήθηκαν προκειμένου να διεξαχθούν συμπεράσματα αφορούσαν κλινικά περιστατικά εγκύων 33-35 ετών, με χρόνια νεφρική νόσο, κατά το χρονικό διάστημα Ιανουάριου 2000 έως Σεπτέμβρη 2015. Σε όλα τα μελετηθέντα περιστατικά, οι εθελόντριες είχαν ακολουθήσει Vegan διατροφή κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης τους, όπου βρίσκονταν υπό ιατρική παρακολούθηση όσον αφορά τη νεφρική τους λειτουργία, την ύπαρξη πρωτεΐνουρίας, την εμφάνιση υπέρτασης αλλά και διαβήτη. Το σύνολο των περιστατικών που μελετήθηκαν ήταν 36 και ανάμεσα σε αυτά υπήρξε μια περίπτωση αποβολής και μια περίπτωση επιπλοκών εγκυμοσύνης, τα οποία οι επιστήμονες που συμμετείχαν στην έρευνα τεκμηρίωσαν εκ των συνθήκων ως τυχαία περιστατικά. Το γενικό συμπέρασμα της έρευνας ήταν ότι μια διατροφή χαμηλή σε πρωτεΐνη, όπως η vegan διατροφή είναι μια απόλυτα ασφαλής επιλογή σε εγκύους που πάσχουν από χρόνια νεφρική νόσο. Έτι δε περεταίρω και σε μη πάσχουσες εγκύους.
Τι πρέπει να προσέχουμε όταν επιλέγουμε να ακολουθήσουμε vegan διατροφή.
Η vegan διατροφή, εξαιτίας του γεγονότος ότι γίνεται ιδιαίτερα δημοφιλής τα τελευταία χρόνια, έχει στρέψει το βλέμμα της επιστημονικής κοινότητας, η οποία επιδιώκει να τη μελετά όλο και περισσότερο στην προσπάθεια της να διασφαλίσει την ανθρώπινη υγεία. Μέχρι σήμερα έχουν γίνει αρκετές έρευνες, αλλά απομένουν ακόμη να γίνουν και πάρα πολλές. Ωστόσο, τα μέχρι τώρα συμπεράσματα των επιστημόνων είναι ότι η Vegan διατροφή είναι κατά βάση μια ασφαλής διατροφή, υπό τον όρο ότι είναι κατάλληλα σχεδιασμένη, ώστε να εξασφαλίζεται σε αυτόν που την ακολουθεί η επαρκής πρόσληψη των θρεπτικών συστατικών εκείνων που υπό άλλες συνθήκες θα λάμβανε μέσω του κρέατος, των ψαριών και των γαλακτοκομικών. Ας δούμε ποια είναι τα συστατικά αυτά και από που μπορεί ένας χορτοφάγος να τα λαμβάνει:
Οι πρωτεΐνες
Τα τρόφιμα ζωικής προέλευσης, αποτελούν σημαντικές πηγές πρωτεϊνών υψηλής βιολογικής αξίας για τον άνθρωπο, σε αντίθεση με τα φυτικής προέλευσης τρόφιμα, όπου δεν είναι πλήρεις πηγές πρωτεΐνης. Η βιολογική αξία των πρωτεϊνών υπολογίζεται βάσει του ποσού των απαραίτητων αμινοξέων που έχουν. Επεξηγηματικά, τα αμινοξέα είναι τα δομικά συστατικά των πρωτεϊνών. Κάποια αμινοξέα μπορούν να βιοσυντεθούν στον ανθρώπινο οργανισμό και επομένως δεν απαιτείται η πρόσληψη τους από την τροφή, ενώ κάποια άλλα ο οργανισμός μας δεν μπορεί να τα συνθέσει και πρέπει να τα λαμβάνουμε με την τροφή μας. Τα δεύτερα αυτά αμινοξέα ονομάζονται και βασικά ή απαραίτητα αμινοξέα και είναι η βαλίνη, η θρεονίνη, η ισολευκίνη, η ιστιδίνη, η λυσίνη, η λευκίνη, η μεθειονίνη, η τρυπτοφάνη και η φαινυλαλανίνη. Η αργινίνη είναι επιπρόσθετα απαραίτητη στα βρέφη.
Συνεπώς, όταν επιλέγουμε να γίνουμε vegan, θα πρέπει να εντάξουμε στο καθημερινό μας διαιτολόγιο πηγές πρωτεΐνης που να μας προμηθεύουν τα απαραίτητα αμινοξέα. Η συνιστώμενη ποσότητα πρωτεΐνης που πρέπει να λαμβάνουμε ημερησίως ποικίλει ανάλογα με την ηλικία και το φύλο. Έτσι:
• ένας μέσος ενήλικας πρέπει να λαμβάνει 0,83 -1g πρωτεΐνης ανά κιλό βάρους
• τα βρέφη, τα παιδιά και οι έφηβοι 0,83-1,31g πρωτεΐνης ανά κιλό βάρους
• οι έγκυοι πρέπει να λαμβάνουν πρόσθετη πρόσληψη 1g, 9g και 28g για το 1ο,2ο και 3ο τρίμηνο της εγκυμοσύνης αντίστοιχα
• οι θηλάζουσες πρέπει να λαμβάνουν πρόσθετη πρόσληψη 19g για το 1ο εξάμηνο του θηλασμού και 13g στη συνέχεια για όσο θηλάζουν.
Να σημειωθεί ότι η ημερήσια πρόσληψη πρωτεΐνης εξαρτάται και από άλλους παράγοντες όπως το αν θέλουμε να διατηρήσουμε σταθερό το σωματικό μας βάρος, εάν έχουμε έντονη μυϊκή δραστηριότητα, το στρες, η εποχή του έτους κ.α.
Μια καλή πρακτική για τους χορτοφάγους προκειμένου να καλύψουν τις ημερήσιες ανάγκες τους σε πρωτεΐνη είναι να τρώνε μεγάλη ποικιλία τροφίμων, συνδυάζοντας τα κατάλληλα. Αυτό αναμφίβολα απαιτεί καλή γνώση γι’ αυτό και η σωστή ενημέρωση αλλά και η συμβουλή του διατροφολόγου είναι απαραίτητη. Ο συνδυασμός οσπρίων και δημητριακών, όπως είναι φασόλια με ψωμί ή οι φακές με το ρύζι είναι ένας «χρυσός κανόνας» για τους χορτοφάγους προκειμένου να λαμβάνουν πρωτεΐνη υψηλής αξίας εύκολα απορροφήσιμη από τον οργανισμό.
Ο σίδηρος
Ο σίδηρος είναι πολύ σημαντικός για την ανθρώπινη υγεία, γιατί συμμετέχει στον ενεργειακό μεταβολισμό, στην αιμοποίηση και συμβάλει στην ορθή λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος. Ειδικά τα παιδιά, που βρίσκονται στην ανάπτυξη, έχουν πολύ αυξημένες απαιτήσεις σε ημερήσια πρόσληψη σιδήρου. Καθώς τα ζωικής προέλευσης τρόφιμα είναι πλούσια σε σίδηρο, θα πρέπει να βρίσκουμε λύσεις στην περίπτωση του χορτοφάγου παιδιού ώστε όχι μόνο να λαμβάνει τροφές με σίδηρο αλλά να απορροφάται ο σίδηρος αυτός από τον οργανισμό του. Υψηλή περιεκτικότητα σε σίδηρο έχουν τα πράσινα φυλλώδη λαχανικά, τα δημητριακά ολικής άλεσης, οι ξηροί καρποί και τα αποξηραμένα φρούτα, με βασίλισσα όλων την μαύρη σταφίδα. Αυτές οι φυτικές πηγές σιδήρου καλό είναι να λαμβάνονται ταυτόχρονα με μια πορτοκαλάδα ή γενικώς με τρόφιμα πλούσια σε βιταμίνη C, όπως είναι οι πιπεριές, τα κεράσια και τα kiwi, ώστε τελικά να εξασφαλίζεται η απορρόφηση του σιδήρου.
Το ασβέστιο.
Το ασβέστιο είναι απαραίτητο για την ανάπτυξη των οστών και όχι μόνο. Δεδομένου ότι διατροφή Vegan δεν επιτρέπει σε καμία περίπτωση την κατανάλωση γαλακτοκομικών προϊόντων, το ασβέστιο θα πρέπει να λαμβάνεται απαραιτήτως από εναλλακτικές πηγές όπως είναι τα προϊόντα σόγιας και το σουσάμι είτε ως σπόρος είτε ως ταχίνι. Για την απορρόφηση του ασβεστίου σημαντική είναι η παρουσία της βιταμίνης D, το μεγαλύτερο μέρος της οποίας συντίθεται στον οργανισμό μας με την παρουσία ηλιακής ακτινοβολίας.
Οι εναλλακτικές πηγές τροφών που πρέπει να καταναλώνουν οι χορτοφάγοι ώστε να διατηρούν την καλή τους υγεία θα αναλυθούν και σε επόμενο άρθρο. Κλείνοντας αυτό το άρθρο, ως συμπέρασμα μπορούμε να πούμε ότι πράγματι οι επιστημονική κοινότητα συμφωνεί ότι η διατροφή των vegan είναι ασφαλής για παιδιά και εφήβους. Ωστόσο θα πρέπει να γίνεται σωστό τρόπο και να λαμβάνονται πάντα υπόψιν οι ιδιαίτερες διατροφικές ανάγκες και ιδιαιτερότητες του κάθε παιδιού. Η σωστή, εμπεριστατωμένη και επιστημονικά τεκμηριωμένη ενημέρωση είναι ένα πρώτο βήμα που θα βοηθήσει αλλά όχι μόνο. Η πλέον ορθή προσέγγιση είναι όταν ακολουθεί το παιδί ή ο έφηβος αμιγώς χορτοφαγική διατροφή, αυτό να γίνεται σε συνεννόηση με το γιατρό και υπό την επίβλεψη διατροφολόγου, ιδανικά εξειδικευμένου σε Vegan διατροφή, ώστε να εξασφαλίζεται η υγιής ανάπτυξη του παιδιού.
Χριστίνα Μπακοπούλου
Φαρμακοποιός
Βιβλιογραφία – άλλες κλινικές έρευνες.
1. Wirnitzer K, Boldt P, Lechleitner C, Wirnitzer G, Leitzmann C, Rosemann T, Knechtle B, “Health Status of Female and Male Vegetarian and Vegan Endurance Runners Compared to Omnivores-Results from the NURMI Study (Step 2)” Nutrients. 2018 Dec 22;11(1). pii: E29. doi: 10.3390/nu11010029.
2. Shah B, Newman JD, Woolf K, Ganguzza L, Guo Y, Allen N, Zhong J, Fisher EA, Slater J, Anti-Inflammatory Effects of a Vegan Diet Versus the American Heart Association-Recommended Diet in Coronary Artery Disease Trial, BMC Nephrol. 2016 Sep 20;17(1):132. doi: 10.1186/s12882-016-0339-y
3. Attini R, Leone F, Parisi S, Fassio F, Capizzi I, Loi V, Colla L, Rossetti M, Gerbino M, Maxia S, Alemanno MG, Minelli F, Piccoli E, Versino E, Biolcati M, Avagnina P, Pani A, Cabiddu G, Todros T, Piccoli GB, “Vegan-vegetarian low-protein supplemented diets in pregnant CKD patients: fifteen years of experience.”, Nutrients. 2018 Dec 3;10(12). pii: E1897. doi: 10.3390/nu10121897.
4. Rogerson D, Maçãs D, Milner M, Liu Y, Klonizakis M, “Contrasting Effects of Short-Term Mediterranean and Vegan Diets on Microvascular Function and Cholesterol in Younger Adults: A Comparative Pilot Study.”, J Int Soc Sports Nutr. 2018 Jul 17;15(1):33. doi: 10.1186/s12970-018-0237-8.
5. Boldt P, Knechtle B, Nikolaidis P, Lechleitner C, Wirnitzer G, Leitzmann C, Rosemann T, Wirnitzer K.”Quality of life of female and male vegetarian and vegan endurance runners compared to omnivores – results from the NURMI study (step 2).”, J Dance Med Sci. 2018 Mar 15;22(1):44-53. doi: 10.12678/1089-313X.22.1.44.
6. Brown DD, “Nutritional Considerations for the Vegetarian and Vegan Dancer.”, Dtsch Med Wochenschr. 2018 Feb;143(4):279-286. doi: 10.1055/s-0043-119864. Epub 2018 Feb 22.
7. Kersting M, Kalhoff H, Melter M, Lücke T Vegetarian Diets in Children? – An Assessment from Pediatrics and Nutrition Science, Clin Kidney J. 2015 Feb;8(1):61-70. doi: 10.1093/ckj/sfu125. Epub 2014 Dec 2.
8. Piccoli GB, Vigotti FN, Leone F, Capizzi I, Daidola G, Cabiddu G, Avagnina P Low-protein diets in CKD: how can we achieve them? A narrative, pragmatic review” BJOG. 2015 Apr;122(5):623-33. doi: 10.1111/1471-0528.13280. Epub 2015 Jan 20.
9. Piccoli GB1, Clari R, Vigotti FN, Leone F, Attini R, Cabiddu G, Mauro G, Castelluccia N, Colombi N, Capizzi I, Pani A, Todros T, Avagnina P. Vegan-vegetarian diets in pregnancy: danger or panacea? A systematic narrative review. SS Nephrology, Department of Biological and Clinical Sciences, University of Torino, Torino, Italy.
10. Strucińska M., Vegetarian diets of breastfeeding women in the light of dietary recommendations, Rocz Panstw Zakl Hig. 2002;53(1):65-79.
11. Wagnon J, Cagnard B, Bridoux-Henno L, Tourtelier Y, Grall JY, Dabadie A. [Breastfeeding and vegan diet]. J Gynecol Obstet Biol Reprod (Paris). 2005 Oct;34(6):610-2.
12. Brzezińska M, Kucharska A, Sińska B. [Vegetarian diets in the nutrition of pregnant and breastfeeding women]. Pol Merkur Lekarski. 2016 Apr;40(238):264-8.
13. Smolka V, Bekárek V, Hlídková E, Bucil J, Mayerová D, Skopková Z, Adam T, Hrubá E, Kozich V, Buriánková L, Saligová J, Buncová M, Zeman J. [Metabolic complications and neurologic manifestations of vitamin B12 deficiency in children of vegetarian mothers]. Cas Lek Cesk. 2001 Nov 22;140(23):732-5.
14. Sanders T., Good nutrition for the vegetarian mother. Mod Midwife. 1994 Apr;4(4):23-6.
15. Ambroszkiewicz J, Klemarczyk W, Chełchowska M, Gajewska J, Laskowska-Klita T. Serum homocysteine, folate, vitamin B12 and total antioxidant status in vegetarian children. Adv Med Sci. 2006;51:265-8.
16. Mariani A, Chalies S, Jeziorski E, Ludwig C, Lalande M, Rodière M. [Consequences of exclusive breast-feeding in vegan mother newborn–case report]. Arch Pediatr. 2009 Nov;16(11):1461-3. doi: 10.1016/j.arcped.2009.07.027. Epub 2009 Sep 11. French.
17. Weekly SJ, Diets and eating disorders: implications for the breastfeeding mother. NAACOGS Clin Issu Perinat Womens Health Nurs. 1992;3(4):695-700.
18. Leitzmann C. Vegetarian diets: what are the advantages? Forum Nutr. 2005;(57):147-56. Review.
19. Position of the American Dietetic Association and Dietitians of Canada: Vegetarian diets. American Dietetic Association; Dietitians of Canada. J Am Diet Assoc. 2003 Jun;103(6):748-65.
20. Dagnelie PC. [Nutrition and health–potential health benefits and risks of vegetarianism and limited consumption of meat in the Netherlands]. Ned Tijdschr Geneeskd. 2003 Jul 5;147(27):1308-13. Review.
21. Sanders TA. DHA status of vegetarians. Prostaglandins Leukot Essent Fatty Acids. 2009 Aug-Sep;81(2-3):137-41. doi: 10.1016/j.plefa.2009.05.013. Epub 2009 Jun 4. Review
22. Hellebostad M, Markestad T, Seeger Halvorsen K. Vitamin D deficiency rickets and vitamin B12 deficiency in vegetarian children. Acta Paediatr Scand. 1985 Mar;74(2):191-5
23. Mostert D, Steyn NP, Temple NJ, Olwagen R. Dietary intake of pregnant women and their infants in a poor black South African community. Curationis. 2005 Nov;28(4):12-9.
24. Kollée LA. [Vitamin deficiencies in breastfed children due to maternal dietary deficiency]. Ned Tijdschr Geneeskd. 2006 Mar 4;150(9):473-5.
25. Specker BL. Nutritional concerns of lactating women consuming vegetarian diets. Am J Clin Nutr. 1994 May;59(5 Suppl):1182S-1186S. doi: 10.1093/ajcn/59.5.1182S.
26. Agnoli C, Baroni L, Bertini I, Ciappellano S, Fabbri A, Papa M, Pellegrini N, Sbarbati R, Scarino ML, Siani V, Sieri S. Position paper on vegetarian diets from the working group of the Italian Society of Human Nutrition. Nutr Metab Cardiovasc Dis. 2017 Dec;27(12):1037-1052. doi: 10.1016/j.numecd.2017.10.020. Epub 2017 Oct 31.
27. Roed C, Skovby F, Lund AM. [Severe vitamin B12 deficiency in infants breastfed by vegans]. Ugeskr Laeger. 2009 Oct 19;171(43):3099-101.
28. Specker BL, Tsang RC, Ho M, Miller D. Effect of vegetarian diet on serum 1,25-dihydroxyvitamin D concentrations during lactation. Obstet Gynecol. 1987 Dec;70(6):870-4.
29. Lavallee K, Zhang XC, Michelak J, Schneider S, Margraf J. Vegetarian diet and mental health: Cross-sectional and longitudinal analyses in culturally diverse samples. J Affect Disord. 2019 Jan 29;248:147-154. doi: 10.1016/j.jad.2019.01.035.
30. Koletzko B, Cremer M, Flothkötter M, Graf C, Hauner H, Hellmers C, Kersting M, Krawinkel M, Przyrembel H, Röbl-Mathieu M, Schiffner U, Vetter K, Weißenborn A, Wöckel A. Diet and Lifestyle Before and During Pregnancy – Practical Recommendations of the Germany-wide Healthy Start – Young Family Network. Geburtshilfe Frauenheilkd. 2018 Dec;78(12):1262-1282. doi: 10.1055/a-0713-1058. Epub 2018 Sep 25.
31. Menal-Puey S, Martínez-Biarge M, Marques-Lopes I. Developing a Food Exchange System for Meal Planning in Vegan Children and Adolescents. Nutrients. 2018 Dec 25;11(1). pii: E43. doi: 10.3390/nu11010043.
32. Baroni L, Goggi S, Battaglino R, Berveglieri M, Fasan I, Filippin D, Griffith P, Rizzo G, Tomasini C, Tosatti MA, Battino MA. Vegan Nutrition for Mothers and Children: Practical Tools for Healthcare Providers. Nutrients. 2018 Dec 20;11(1). pii: E5. doi: 10.3390/nu11010005.
33. Manta-Vogli PD, Schulpis KH, Dotsikas Y, Loukas YL. The significant role of amino acids during pregnancy: nutritional support. J Matern Fetal Neonatal Med. 2018 Jul 30:1-7. doi: 10.1080/14767058.2018.1489795. [Epub ahead of print]
34. Kahne KR, Tay ET. Toddler’s Paralysis: An Acute Case of Leg Stiffening in a Previously Healthy 2-Year-Old. Pediatr Emerg Care. 2018 Jun;34(6):e106-e108. doi: 10.1097/PEC.0000000000001512.
35. Desmond MA, Sobiecki J, Fewtrell M, Wells JCK. Plant-based diets for children as a means of improving adult cardiometabolic health. Nutr Rev. 2018 Apr 1;76(4):260-273. doi: 10.1093/nutrit/nux079.
36. Kersting M, Kalhoff H, Melter M, Lücke T. [Vegetarian Diets in Children? – An Assessment from Pediatrics and Nutrition Science]. Dtsch Med Wochenschr. 2018 Feb;143(4):279-286. doi: 10.1055/s-0043-119864. Epub 2018 Feb 22.
37. Pawlak R. To vegan or not to vegan when pregnant, lactating or feeding young children. Eur J Clin Nutr. 2017 Nov;71(11):1259-1262. doi: 10.1038/ejcn.2017.111. Epub 2017 Jul 26. No abstract available.
38. Clénin GE. The treatment of iron deficiency without anaemia (in otherwise healthy persons). Swiss Med Wkly. 2017 Jun 14;147:w14434. doi: 10.4414/smw.2017.14434.
39. Ferrara P, Corsello G, Quattrocchi E, Dell’Aquila L, Ehrich J, Giardino I, Pettoello-Mantovani M. Caring for Infants and Children Following Alternative Dietary Patterns. J Pediatr. 2017 Aug;187:339-340.e1. doi: 10.1016/j.jpeds.2017.04.053. Epub 2017 May 17.
40. Schürmann S, Kersting M, Alexy U. Vegetarian diets in children: a systematic review. Eur J Nutr. 2017 Aug;56(5):1797-1817. doi: 10.1007/s00394-017-1416-0. Epub 2017 Mar 15. Review.
