Σοκολάτα… τελεία και παύλα! Γιατί; Μα γιατί δύσκολα να αντισταθεί κανείς στη γοητεία της. Γιατί είναι το πλέον δημοφιλές τρόφιμο πάνω στη γη, που εδώ και 2600 χρόνια περίπου γλυκαίνει τη ζωή μας, διεγείροντας αρμονικά και τις πέντε ανθρώπινες αισθήσεις. Γιατί στην κατάλληλη μορφή, συνδυάζει την απόλαυση με την υψηλή διατροφική αξία, πράγμα σπάνιο, αφού συνήθως τα πολύ γευστικά τρόφιμα είναι διατροφικά «απαγορευμένα», ως ανθυγιεινά. Γιατί είναι μοναδικό προϊόν καθημερινής κατανάλωσης και ταυτόχρονα εκλεπτυσμένο υλικό υψηλής γαστρονομίας, που παντρεύει την αισθητική με τη γεύση. Η απόλυτη πηγή απόλαυσης και χαράς για τα παιδιά και ταυτόχρονα μέσο πνευματικής και σωματικής ευεξίας για του ενήλικες. Για αυτή τη διάσημη υπερτροφή λοιπόν, αξίζει να ξέρουμε κάποια στοιχεία τόσο για την ιστορία της, όσο και για τις ευεργετικές και θεραπευτικές ιδιότητες της στον ανθρώπινο οργανισμό.
Από το μύθο των Μάγια στα παλάτια της υψηλής γαστρονομίας.
Τα αρχαιότερα ίχνη κακάο που έχουν βρεθεί πάνω στη γη, εντοπίστηκαν στην περιοχή του σημερινού Μπελίζ, στην κεντρική Αμερική και χρονολογούνται γύρω στο 600π.Χ. Τα αμέσως επόμενα αρχαιολογικά ευρήματα που έχουμε, χρονολογούνται μερικές εκατοντάδες χρόνια αργότερα, όταν οι Μάγια ξεκίνησαν να καλλιεργούν συστηματικά το κακαόδεντρο στο Γιουκατάν και το χρησιμοποιούσαν όχι μόνο ως τρόφιμο, με τη μορφή τονωτικού ροφήματος στο οποίο απέδιδαν και θεραπευτικές ιδιότητες, αλλά και ως υψηλής εμπορικής αξίας αγαθό, και ως νόμισμα για τις συναλλαγές τους.
Η καλλιέργεια του κακαόδεντρου, πολύ σύντομα περνά από τους Μάγια στη φυλή των Ατζέκων, οι οποίοι είχαν καταλάβει τη μέγιστη αξία που είχε το δέντρο και ο καρπός του, ώστε να το συμπεριλάβουν ακόμη και στις θρησκευτικές τους τελετές, με την καθιέρωση της πίστης στο Θεό Κετζαλκοάτλ (Quetzalcóatl). Ο Κετζαλκοάτλ, που στη γλώσσα των Νάουατλ σημαίνει φτερωτό φίδι, έγινε εν τέλει μια κυρίαρχη θεότητα στους πολιτισμούς της Κεντρικής Αμερικής γενικότερα. Πρόκειται για το σοφό δημιουργό των νόμων, που συμμετείχε στην δημιουργία του κόσμου και ταυτόχρονα ήταν ο κηπουρός του παραδείσου και φύλακας του κακαόδεντρου. Σύμφωνα δε, με τον ινδιάνικο θρύλο των Ατζέκων, οι σπόροι του κακάο ήταν ένα δώρο του Θεού προς του Ανθρώπους, που είχε προέρθει απευθείας από τον παράδεισο, γι’ αυτό και η βρώση του καρπού αυτού προσέδιδε δύναμη και σοφία. Πιο συγκεκριμένα, οι Ατζέκοι πίστευαν ότι ο Θεός Κετζαλκοάτλ ταξίδεψε στη γη πάνω σε μια ακτίνα φωτός του αυγερινού, μεταφέροντας μαζί του το κακαόδεντρο από τον παράδεισο για να το προσφέρει στους ανθρώπους. Ήταν ο ίδιος θεός που τους χάρισε τη γνώση να καλλιεργούν το κακαόδεντρο, να καβουρδίζουν και να αλέθουν τους σπόρους του και να φτιάχνουν από αυτούς μια θρεπτικότατη πάστα διαλυτή στο νερό. Σε αυτή πρόσθεταν τα κατάλληλα καρυκεύματα και την ονόμαζαν chocolatl που σημαίνει «πικρό νερό», η πόση του οποίου θεωρείτο ότι χάριζε σοφία και γνώση στους ανθρώπους.
Αν λάβουμε υπόψιν τα λεγόμενα του Φερνάντο Κολόμβου, γιου και συνταξιδιώτη του Χριστόφορου Κολόμβου, η πρώτη γνωριμία των Ισπανών με το κακάο έγινε στις 30 Ιουλίου του 1502, όταν οι έμποροι Μάγια έφεραν κόκκους κακάο στη νήσο Γκουανάχα. Το γεγονός όμως αυτό δεν είχε καμία συνέχεια εμπορικά, αφού είναι πλέον γνωστό πως δεν ήταν ο Χριστόφορος Κολόμβος ο άνθρωπος που έφερε τον «καστανό χρυσό» στην Ευρώπη, αλλά ο Ερνάν Κορτές, μόλις το 1528, από το Μεξικό για να το δωρίσει στον Βασιλιά Κάρολο τον 5ο. Μάλιστα, σύμφωνα με τον ιστορικό William Hickling στην «Ιστορία της κατάκτησης του Μεξικού» ο τότε βασιλιάς του Μεξικού, Μοντεζούμα, δεν κατανάλωνε κανένα άλλο ρόφημα, παρά μόνο ένα κρύο και πηκτό διάλυμα σοκολάτας αναμεμιγμένο με φυσική βανίλια και μπαχαρικά, το οποίο έλιωνε σταδιακά με τη θερμοκρασία του στόματος όταν το έπινε. Το γεγονός ότι ο Μοντεζούμα έπινε απαραιτήτως το ρόφημα, προτού επισκεφτεί το χαρέμι του ήταν, ίσως, η πρώτη επίσημη ιστορική καταγραφή για τις αφροδισιακές ιδιότητες της σοκολάτας.
Ήταν πρώτοι οι Ισπανοί, που ανάμιξαν το κακάο με τη ζάχαρη, προσαρμόζοντας το «πικρό νερό» των Ατζέκων στις γευστικές τους συνήθειες. Για σχεδόν έναν αιώνα, η επεξεργασία του κακάο και η διαδικασία παρασκευής της σοκολάτας παρέμενε επτασφράγιστο μυστικό των Μοναχών στα Ισπανικά Μοναστήρια. Αργότερα, αμέτρητα εργαστήρια σοκολάτας είχαν κάνει την εμφάνιση τους στην Ιβηρική Χερσόνησο, κάνοντας την μια εξαιρετικά επικερδή βιομηχανία για την Ισπανία, που φύτεψε και εκμεταλλευόταν κακαόδεντρα σε όλες ανεξαιρέτως τις αποικίες της. Από το 1606 και μετά, οι εμπορικές συναλλαγές, η περιέργεια των ταξιδιωτών αλλά και οι διάφορες βασιλικές συμμαχίες, είχαν καταστήσει το ρόφημα της σοκολάτας ένα από τα πιο περιζήτητα αφροδισιακά εδέσματα σε όλη την Ευρώπη.
Το γεγονός ότι η Ισπανία είχε το μονοπώλιο στην παραγωγή και εμπορία της σοκολάτας, έκανε το ρόφημα της, ένα από τα πιο ακριβά εδέσματα στην Ευρώπη. Μια λίβρα σοκολάτας κόστιζε περίπου 20 σελίνια, γεγονός που, αναπόφευκτα, την καθιστούσε αμιγώς συνήθεια των πλουσίων και των ανώτερων κοινωνικών τάξεων. Ο Ισπανός ιστορικός Οβιέδο, αναφέρει χαρακτηριστικά ότι «το να πιει κάποιος σοκολάτα, είναι στην κυριολεξία το ίδιο με το να πίνει χρήματα». Έτσι, λόγω της μεγάλης αυτής αξίας, οι κόκκοι του κακάο χρησιμοποιήθηκαν ευρέως ως νόμισμα σε όλα τα έθνη της γης, και δίνοντας το “rate” της εποχής, χρειαζόταν κάποιος μια περιουσία 10 ολόκληρων κόκκων σοκολάτας για να αγοράσει ένα κουνέλι.
Η μετατροπή της σοκολάτας από έδεσμα για λίγους, σε προσιτή πολυτέλεια και εν τέλει, σε καθημερινή διατροφική ανάγκη της εργατικής τάξης.
Η Ισπανία κατάφερε να κρατήσει μονοπώλιο στη σοκολάτα για πάρα πολλά χρόνια. Με την κατάρρευση της δύναμης της, ωστόσο, το μυστικό παραγωγής της σοκολάτας διέρρευσε και στην υπόλοιπη Ευρώπη, ώστε τελικά και η εξωφρενική τιμή της να χαμηλώσει κάπως και κυρίως να μπορέσει να «εξελιχτεί» παρασκευαστικά αλλά και γευστικά από τις επιρροές και άλλων λαών.
Το πρώτο εργαστήριο παρασκευής σοκολάτας έξω από τα στενά όρια της Ιβηρικής Χερσονήσου, άνοιξε στο Λονδίνο το 1657, ενώ το 1674, πρώτοι οι Άγγλοι προτείνουν πως η σοκολάτα δεν πρέπει να καταναλώνεται μόνο με τη μορφή ροφήματος, αλλά και σε στερεή μορφή παστίλιας. Πολύ μεταγενέστερα, η εφεύρεση της πρέσας του κακάο το 1828, οδήγησε τους Ολλανδούς σοκολατοποιούς στο να εξάγουν από τους κόκκους, όχι μόνο το στερεό κακάο αλλά και το βούτυρο του κακάο, που προσέδιδε στην σοκολάτα απαλότερη υφή και πιο αρμονική γεύση. Δυο χρόνια αργότερα, οι άγγλοι θα καταφέρουν να παρασκευάσουν τις πρώτες πλάκες σοκολάτας ιστορία και με τις επιρροές των Γάλλων, η γεύση της σοκολατένιας αυτής πλάκας θα εκτοξευτεί στο ζενίθ. Η σοκολάτα με φουντούκια (1830), η σοκολάτα γάλακτος (1875), η κουβερτούρα και τα φοντάν (1879) θα γεννηθούν στην Ελβετία, που θα εξελίξουν, με ευρηματικό τρόπο, τις ήδη υπάρχουσες τεχνικές παραγωγής σοκολάτας.
Πέρα όμως από τη βελτίωση της γεύσης και της υφής και την αλλαγή στη μορφή της σοκολάτας, η βιομηχανική επανάσταση που έλαβε χώρα στις αρχές του 19ου αιώνα, είχε επίδραση – εκτός των άλλων- και στην αύξηση της ταχύτητας παραγωγής της με πολύ μειωμένο κόστος. Έτσι, η σοκολάτα που μέχρι τότε ήταν προνόμιο της αριστοκρατίας, έγινε προσιτή σε όλους. Είναι δε, χαρακτηριστικό ότι κάποια brands σοκολάτας της εποχής, όπως η Menier και η Poulain στρέφονται για πρώτη φορά σε μαζική διαφήμιση των προϊόντων τους, απευθυνόμενες στο ευρύ πλέον κοινό, ανεξαρτήτως ταξικότητας και οδηγούν στη «δημοκρατικοποίηση» της σοκολάτας. Μάλιστα, οι τότε διαφημίσεις των δυο εταιρειών αυτών, ήταν τόσο πρωτοποριακές που αποτελούν ντοκουμέντα, όχι μόνο για την ιστορία της σοκολάτας αλλά και για την ιστορία της διαφήμισης. Χάρη στο poster με το κοριτσάκι της Menier, που δημιουργήθηκε από τον Firmin Bouisset το 1893 και αποτέλεσε την πρώτη διαφημιστική καμπάνια στη Γαλλία, όλα τα παιδιά τρώνε απαραιτήτως το πρωί δυναμωτικό γάλα με σοκολάτα και σοκολατούχο ψωμί αφού γυρίσουν από το σχολείο. Η διαφήμιση της Banania, από την άλλη πλευρά, θα μετατρέψει τη σοκολάτα σε «ανδρική» υπόθεση, αφού τόνωσε το ηθικό των στρατιωτών κατά τη διάρκεια του πρώτου παγκοσμίου πολέμου, οδηγώντας τους στη συστηματική κατανάλωση σοκολάτας στα χαρακώματα.
Η σοκολάτα στα νεότερα χρόνια.
Στις αρχές του 20ου αιώνα, οι καραμέλες με γεύση σοκολάτας έχουν κάνει την εμφάνιση τους στον εκλεκτό κόσμο των γλυκυσμάτων και τα σοκολατάκια φτιάχνονται πλέον γεμιστά και ενισχύονται με διάφορα λαχταριστά αρώματα. Τα σοκολατάκια με γέμιση πραλίνας φουντουκιού αποτελούν μόδα στα σαλόνια των πλουσίων, μαζί με τη λεγόμενη praline française, που δεν είναι τίποτα άλλο από τη γνωστή σε όλους σοκολάτα με καραμελωμένα αμύγδαλα ή φουντούκια. Η τάση αυτή, οδηγεί τους γάλλους σοκολατοποιούς της εποχής να επινοήσουν και νέα υλικά για τη γέμιση της σοκολάτας, όπως το λικέρ, η μαλακή καραμέλα, η νουγκά και η αμυγδαλόψιχα. Η ευρηματικότητα των Γάλλων, σε συνδυασμό με την εμμονή τους στη βελτίωση της ποιότητας της σοκολάτας, κάνει τη σοκολάτα τους διάσημη σε όλο τον κόσμο, μέχρι τη Νέα Υόρκη και το Τόκιο, με τους Ελβετούς βιομήχανους σοκολάτας να παίρνουν ιδέες και εκμεταλλευόμενοι την άριστη ποιότητα γάλακτος της χώρας τους, να ανταγωνίζονται τους Γάλλους επάξια.
Στις μέρες μας, η σοκολάτα είναι, χωρίς αμφιβολία, η τροφή για την οποία μιλάμε αλλά και απολαμβάνουμε περισσότερο σε κάθε γωνιά της γης και όχι μόνο. Είναι το τιμητικό και εκλεπτυσμένο προϊόν πολυτελείας στις γαστρονομικές εκθέσεις και ταυτόχρονα ο λόγος συνάντησης μιας παρέας, το πρωινό των παιδιών για ενέργεια, το διάλειμμα μας από τη δουλειά, το κυριακάτικο γλυκό μας. Είναι ένα μαγικό προϊόν που δε σηματοδοτεί μόνο τις διατροφικές μας συνήθειες, αλλά αποτελεί και σύμβολο της τέχνης και του ευ ζην. Τα χρώματα της σοκολάτας επηρεάζουν τη μόδα στα ρούχα αλλά και το μακιγιάζ των μεγάλων οίκων ραπτικής και ομορφιάς. Τα αρώματα από τις διάφορες ποικιλίες των κόκκων της, είναι πρώτη ύλη αλλά και πηγή έμπνευσης για τους αρωματοποιούς και τους σαπωνοποιούς. Οι ζαχαροπλάστες γίνονται γλύπτες και φτιάχνουν αγάλματα σοκολάτας εφάμιλλα πραγματικών, μη αναλώσιμων, έργων τέχνη. Τα σχήματα της αναπαράγονται στην αρχιτεκτονική και τη διακόσμηση. Χάρη στη σοκολάτα, η φαντασία και η απόλαυση «παντρεύονται» αρμονικά και προς τιμήν μας, σε όλες σχεδόν τις εκφάνσεις της ζωής μας.
Επίλογος
Η σοκολάτα είναι ένας ολόκληρος μαγικός κόσμος απόλαυσης. Δε συγκρίνεται και δε μοιάζει με κανένα άλλο τρόφιμο, ούτε ως προς τη γεύση ούτε ως προς τις ιδιότητες. Θα μπορούσε κανείς να πει τόσα πολλά για αυτή, που προφανέστατα και δεν χωρούν σε ένα άρθρο. Γι’ αυτό και επέλεξα, στο παρόν, να αναφερθώ τελικά μόνο στην ιστορία της, επιφυλασσόμενη για τη συγγραφή και άλλων άρθρων στη συνέχεια. Θα επακολουθήσουν σαφέστατα, ένα ακόμη άρθρο, για να μιλήσει για τις θεραπευτικές, φαρμακευτικές και διατροφικές της ιδιότητες από μένα και ευελπιστώ πως και ο Δημήτρης θα θελήσει να μοιραστεί μαζί μας τις γνώσεις του για τη γαστρονομία της σοκολάτας σε διάφορες περιοχές του κόσμου, γράφοντας ένα «γευστικότατο» άρθρο, στη συνέχεια.
Αυτό το «εισαγωγικό» άρθρο με την ιστορία της σοκολάτας, θα το κλείσω, όπως ακριβώς το άρχισα…
Σοκολάτα.. τελεία και παύλα! Enjoy…
Άρτεμις Χριστίνα Μπακοπούλου
