Προφανέστατα, η πόρτα του ψυγείου δεν ανοίγει διάπλατα ούτε με δική της πρωτοβουλία, ούτε με μαγικό ραβδί! Είναι σύνηθες το φαινόμενο, να καταφεύγει κάποιος στην υπερβολική λήψη τροφής, κάτω από συνθήκες συναισθηματικής πίεσης, απόρριψης και στρες. Δεν είναι τυχαίο εξάλλου, ότι η παχυσαρκία, στις μέρες έχει πάρει τέτοιες διαστάσεις παγκοσμίως, ώστε να αποτελεί τη βασικότερη αποτρέψιμη αιτία θανάτου για τον άνθρωπο. Στο άρθρο αυτό, σαν συνέχεια του άρθρου «διατροφή και συναίσθημα: πως επηρεάζει το ένα το άλλο», αναλύονται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της συναισθηματικής υπερφαγίας, της αδηφαγίας και του συνδρόμου νυχτερινής υπερφαγίας.
Τα χαρακτηριστικά της υπερφαγίας.
Η υπερφαγία είναι η πλέον κοινή και διαδεδομένη διατροφική διαταραχής στις μέρες μας. Αφορά στις περιπτώσεις ατόμων, που κάτω από συνθήκες συναισθηματικής πίεσης και στρες, καταναλώνουν ανεξέλεγκτα μεγάλες ποσότητες τροφής, σε μικρό χρονικό διάστημα. Η αντίδραση αυτή, μπορεί να συμβεί σε ένα άτομο είτε ως μεμονωμένο περιστατικό, είτε σε συστηματικότερη βάση. Έχει δε, ως χαρακτηριστικό της, ότι το άτομο νιώθει μεν αίσθημα ντροπής ή ενοχές για την ποσότητα τροφής που υπερκαταναλώνει, αλλά δεν καταφεύγει σε αυτοπροκαλούμενους εμετούς. Οι πανεπιστημιακές έρευνες δείχνουν πως πάνω από το 10% των ατόμων που πάσχουν από υπερφαγία αντιμετωπίζουν ταυτόχρονα και πρόβλημα παχυσαρκίας.
Στην πραγματικότητα, το σύνδρομο της υπερφαγίας είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τον ψυχαναγκασμό αλλά και με τις συναισθηματικές διακυμάνσεις του ατόμου κατά τη διάρκεια της ημέρας, καθώς και με την κατάθλιψη. Οι πλέον συνηθισμένες καταστάσεις που έχουν καταγραφθεί να οδηγούν το άτομο σε ένα υπερφαγικό επεισόδιο είναι είτε στα διαλείμματα από τη δουλειά, ειδικά εάν είναι σε υπαλληλικό καθεστώς, όπου η ένταση που βιώνει το άτομο διοχετεύεται στην τροφή, είτε ύστερα από έναν επώδυνο συναισθηματικά χωρισμό, συνοδευόμενο από αίσθημα απόρριψης. Στην Ελλάδα, ένα μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού, ύστερα από τη συνταξιοδότηση, εκδηλώνει πολύ έντονα υπερφαγικά επεισόδια και κρούσματα παχυσαρκίας, δεδομένης της έκδηλης νοοτροπίας και αντίληψης που υπάρχει, ότι το άτομο δεν έχει πλέον ενεργό ρόλο μετά τη συνταξιοδότηση του και νιώθει «παροπλισμένο». Επιπρόσθετα, έντονα κρούσματα υπερφαγίας και κατ’ επέκταση παχυσαρκίας εμφανίζονται στη χώρα μας, στους εφήβους κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας τους για τις πανελλήνιες εξετάσεις και την εισαγωγή τους στην τριτοβάθμια εκπαίδευση.
Ένα άτομο που έχει την τάση να «ξεσπά» στην κατανάλωση τροφής κάτω από συνθήκες ψυχολογικής πίεσης, πολύ συχνά οδηγείται σε μεμονωμένα υπερφαγικά επεισόδια, που πιθανότατα εν τέλει θα τον οδηγήσουν στο να καταναλώνει διαρκώς όλο και συχνότερα μέσα στη μέρα του ανεξέλεγκτα μεγάλες ποσότητες φαγητού, προφανέστατα χωρίς να νιώθει αίσθημα πείνας. Χαρακτηριστικό είναι δε, ότι τα υπερφαγικά άτομα, δεν απολαμβάνουν ούτε τη γεύση, ούτε το είδος της τροφής. Συνήθως την καταναλώνουν σχεδόν παρακάμπτοντας τη διαδικασία της μάσησης και με πολύ μεγάλη ταχύτητα. Παρόλα αυτά, τείνουν πάντοτε να καταναλώνουν τροφές με υψηλή περιεκτικότητα σε λιπαρές ουσίες, με έντονες πικάντικες γεύσεις και με πολύ αλάτι, την ώρα που οι πιο απλές και υγιεινές διατροφικές επιλογές τους είναι παντελώς αδιάφορες. Αυτό συμβαίνει γιατί το άτομο προσπαθεί μέσω του φαγητού να αποφύγει τα αρνητικά συναισθήματα και έρθει σε κατάσταση ευφορίας. Οι απλές τροφές δεν μπορούν να ικανοποιήσουν το σκοπό αυτό, γι’ αυτό και επιδίδεται διαρκώς στην αλλαγή του τύπου της τροφής, επιλέγοντας όσο το δυνατόν πολυπλοκότερες και περίεργες γευστικά τροφές, μέχρι να βελτιωθεί η διάθεση του.
Είναι ουσιώδες να αναφερθεί, ότι η συναισθηματική υπερφαγία είναι μια εθιστική νόσος και παρουσιάζει κύκλους, όπως εξάλλου και όλοι οι εθισμοί. Με τον όρο εθισμό, εννοούμε τη χρήση κάποιας ουσίας όπως το αλκοόλ, τα ναρκωτικά, οι φαρμακευτικές ουσίες, η τροφή κλπ ή κάποιας συνήθειας όπως η ακραία χρήση του διαδικτύου και ο τζόγος, μέσω των οποίων το άτομο καταφέρνει να αλλάξει τη διάθεση του προς το καλύτερο ή να βιώσει στιγμιαία ευφορία.
Έτσι, τα άτομα με σύνδρομο υπερφαγίας, στην πραγματικότητα παρουσιάζουν εξάρτηση από την τροφή και είτε συνειδητά είτε ασυνείδητα, νιώθουν έντονη δυσαρέσκεια ή ακόμη και άγχος όταν απομακρύνονται από αυτήν. Υπάρχουν καταγεγραμμένα περιστατικά κοινωνικής απομόνωσης υπερφαγικών ατόμων, κατά τα οποία, αποφεύγουν να πηγαίνουν σε μια κοινωνική συνάντηση επειδή έχουν έντονο αίσθημα φόβου ότι δεν θα έχει πρόσβαση σε επαρκή ποσότητα τροφής. Το σύνηθες δε, είναι να μην καταναλώνουν καθόλου τροφή παρουσία τρίτων, είτε δηλώνοντας ότι κάνουν δίαιτα ή ακόμη συχνότερα ότι δεν πεινούν και στη συνέχεια, όταν βρεθούν μακριά από τα βλέμματα, να καταναλώνουν βουλιμικά ανεξέλεγκτες ποσότητες φαγητού.
Όπως σε κάθε περίπτωση εθισμού, έτσι και στο σύνδρομο της υπερφαγίας, το άτομο συχνά, υποφέρει από χαμηλή αυτοεκτίμηση και ψάχνει να βρει διεξόδους για να διαχειριστεί τα επώδυνα προς εκείνο, συναισθήματα. Η χαμηλή αυτοεκτίμηση, λειτουργεί τιμωρητικά και εξωθεί το άτομο σε ένα υπερφαγικό επεισόδιο, που και αυτό με τη σειρά του, προφανέστατα και δημιουργεί εκ νέου το αίσθημα της χαμηλής αυτοεκτίμησης. Πρόκειται δηλαδή για έναν φαύλο κύκλο, που ξεκινάει από τη διαδικασία της εμμονής. Το άτομο γνωρίζει ότι δεν πρέπει να υπερκαταναλώσει τροφή και το επαναλαμβάνει συνέχεια στο νου του. Στην πραγματικότητα όμως, είναι εθισμένο στο φαγητό και δεν μπορεί να το ελέγξει. Έτσι, ενδίδει και ακολουθεί ένα υπερφαγικό επεισόδιο, ύστερα από το οποίο, υπάρχει έντονο το αίσθημα της ενοχής. Οι ενοχές αυτές, με τη σειρά τους, ακολουθούνται από παρηγορικές και κατευναστικές υποσχέσεις του τύπου «αύριο θα ξεκινήσω δίαιτα», «δε θα φάω τίποτα την υπόλοιπη μέρα», «από Δευτέρα θα κανονίσω ετήσιο πρόγραμμα στο γυμναστήριο» κλπ. Ο κατευνασμός των ενοχών και οι υποσχέσεις, συνήθως διαρκούν για κάποιο χρόνο, ώστε το άτομο να συνεχίζει κανονικά τις δραστηριότητες του, μέχρις ότου να ξεκινήσει και πάλι ο ίδιος κύκλος που θα περιλαμβάνει εκ νέου ένα υπερφαγικό επεισόδιο. Ύστερα από επί μακρόν επανάληψη του παραπάνω κύκλου, η φάση του κατευνασμού γίνεται ηπιότερη και συντομότερη, με αποτέλεσμα οι επαναλήψεις των επεισοδίων με τη σειρά τους να γίνονται όλο και πιο συχνές.
Η αδηφαγία.
Η αδηφαγία με τη σειρά της, είναι η κατάσταση κατά την οποία ένα άτομο εμφανίζει συστηματικά και επαναλαμβανόμενα επεισόδια υπερφαγίας, που επίσης συνοδεύονται από συναισθήματα τύψεων αλλά σε καμία περίπτωση και με προσπάθεια αυτοκάθαρσης από την υπερβολική ποσότητα φαγητού.
Τα άτομα που πάσχουν από υπερφαγία ή αδηφαγία, αναγνωρίζονται κατ’ αρχάς από το γεγονός ότι τρώνε με υπερβολικά γρήγορους ρυθμούς παρακάμπτοντας την ορθή διαδικασία της μάσησης, συνεχίζουν δε την κατανάλωση φαγητού, μέχρι τη στιγμή που θα αισθανθούν ιδιαίτερα δυσάρεστα και θα παραπονεθούν γι’ αυτό. Άλλο ένα χαρακτηριστικό, είναι ότι καταναλώνουν τροφή, όταν δεν υπάρχει πραγματική, φυσική πείνα, αλλά υποκινούμενοι από την συναισθηματική κατάσταση στην οποία βρίσκονται.
Σύμφωνα με τους ψυχολόγους, πίσω από ένα σύνδρομο υπερφαγίας ή αδηφαγίας, κρύβονται άνθρωποι υπερβολικά ευαίσθητοι στην απόρριψη ή την εγκατάλειψη, ιδιαίτερα ανασφαλή και με δυσκολία να διαχειριστούν τη μοναξιά. Συνήθως δε, έχουν τη τάση να θέτουν μη ρεαλιστικούς στόχους στη ζωή τους και όχι απαραίτητα μόνο σε σχέση με το χάσιμο βάρους και τη άσκηση και έχουν πολύ χαμηλή αυτοπεποίθηση και διεκδικητικότητα. Έτσι, ένα επεισόδιο υπερφαγίας, ενδέχεται να συμβολίζει και την απελευθέρωση του ατόμου από όλα τα προαναφερθέντα, την περαιτέρω απόκρυψη του αδύναμου και μη αποδεκτού μέρους του εαυτού μας, όπου όμως οδηγεί σε συναίσθημα αποτυχίας, ώστε εν τέλει να δημιουργείται ο φαύλος κύκλος της αδηφαγίας.
Σύνδρομο νυχτερινής υπερφαγίας.
Πρόκειται για την κακιά συνήθεια να διακόπτει κανείς, σε συστηματική βάση τον βραδινό του ύπνο και να καταφεύγει σε υπερβολική κατανάλωση τροφής, χωρίς απαραίτητα να βιώνει φυσικό αίσθημα πείνας. Το σύνδρομο είναι και αυτό υποκινούμενο από καταστάσεις έντονου άγχους και χαρακτηρίζεται από μειωμένη όρεξη για φαγητό τις πρωινές ώρες. Σύμφωνα με έρευνες, τα άτομα που είναι επιρρεπή στην εμφάνιση του συνδρόμου, είναι εκείνα που έχουν ήδη προβλήματα παχυσαρκίας, εκείνα που πάσχουν από προβλήματα ύπνου, οι άνθρωποι που ακολουθούν χρόνιες δίαιτες και γενικότερα έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση και αρνητική εικόνα για τον εαυτό τους, αλλά και προφανέστατα και εκείνοι που εμφανίζουν αδυναμία διαχείρισης στρεσογόνων καταστάσεων και διακατέχονται από έλλειψη ψυχραιμίας.
Τα αίτια της υπερφαγίας.
Σαφέστατα η κακή συναισθηματική κατάσταση, η έλλειψη αποδοχής αλλά και αυτοεκτίμησης, η κατάθλιψη, αρνητική ψυχολογία και η ανικανότητα διαχείρισης της, είναι βασικά αίτια για να προκληθεί ένα υπερφαγικό επεισόδιο σε κάποιον. Ωστόσο, όλοι οι άνθρωποι δεν απαντούν με ένα υπερφαγικό επεισόδιο στην αρνητική τους ψυχολογία. Για αυτό, ας δούμε ενδελεχέστερα την αιτιολογία του συνδρόμου.
Ο παράγων πολιτισμός είναι ένας από τους βασικότερους λόγους αύξησης του αριθμού των κρουσμάτων υπερφαγίας τα τελευταία χρόνια. Είναι γεγονός πως τα ΜΜΕ, περνούν ιδιαίτερα αντιφατικά μηνύματα αλλά και πρότυπα στον σύγχρονο άνθρωπο, καθοριστικά εν πολλοίς στη σχέση του με το φαγητό. Η βιομηχανία του θεάματος περνά το μήνυμα – και ειδικά στους νέους και τους εφήβους- πως η επιτυχία, η αποδοχή, η αγάπη, ο πλούτος είναι αποτέλεσμα της «καλής εμφάνισης», όπως όμως αυτή ορίζεται από την ίδια τη βιομηχανία. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για τον λεγόμενο «αισθητικό ρατσισμό», ο οποίος εντείνει αφόρητα και ανάλγητα, τα ήδη υπάρχοντα συναισθήματα κατωτερότητας και χαμηλής αυτοεκτίμησης, σε άτομα με προβλήματα παχυσαρκίας. Έτσι, η τηλεοπτική και διαδικτυακή μας οθόνη κατακλύζεται καθημερινά με δίαιτες αμφίβολης αποτελεσματικότητας και πιθανής επικινδυνότητας για την υγεία μας, αλλά και με τους πολύ κομψούς στην πλειονότητα ανθρώπους του θεάματος, με κυριότερο εκπρόσωπο τους τα μοντέλα, που είναι αδύνατα σε επίπεδο ασθένειας. Καθίσταται λοιπόν, στη συνείδηση μας σαφές και τελικά αποδεκτό, πως ο επιτυχημένος και αγαπητός άνθρωπος οφείλει να έχει μια όψη που να μην παρεκκλίνει από τα προβαλλόμενα πρότυπα, την ώρα που δεχόμαστε ένα άλλο εντελώς αντιφατικό μήνυμα από αυτά τα ίδια μέσα.
Συνταγές υψηλής γαστρονομίας παρασκευάζονται τελετουργικά ατελείωτες ώρες κάθε μέρα, μπροστά στα εμβρόντητα μάτια των τηλεθεατών. Παχυντικότατα και ανθυγιεινά εδέσματα θεοποιούνται μέσα από τις διαρκείς εκπομπές των καναλιών και μάλιστα όλα αυτά την ώρα που η χώρα αντιμετωπίζει σοβαρότατη οικονομική κρίση, ώστε πέρα από τα διατροφικά σύνδρομα που προκαλούνται, ταυτόχρονα όλα αυτά, για κάποιους συνανθρώπους μας, να μην αποτελούν απλώς μια λαχταριστή πολυτέλεια, αλλά υπενθύμιση ανέχειας και κατ’ επέκταση, αίτιο θλίψης. Η καθημερινότητα μας, κατακλύζεται με ριάλιτυ εκπομπές μαγειρικής, όπου οι σεφ εμμένουν στη λεπτομέρεια, περνώντας το μήνυμα ότι το σπουδαιότερο πράγμα στη ζωή είναι να σου πετύχει η σαντιγί με γεύση ντομάτας σε σχήμα πύργου Άιφελ και το διαδίκτυο είναι στην κυριολεξία βομβαρδισμένο με Blogs μαγειρικής αλλά και με φωτογραφίες «παράκρουσης» κατά τις οποίες καλλίγραμμες καλλονές στα όρια του ελλειποβαρούς, κρατούν στα χέρια τους παχυντικά τρόφιμα που προκαλούν και μιας μορφής εθισμού, όπως η σοκολάτα και τα πατατάκια. Είναι δε εξαιρετικά πιθανό, τα μοντέλα αυτά, στην πραγματική τους ζωή, να μην έχουν γευτεί τόσο παχυντικά εδέσματα τα τελευταία 10 χρόνια τουλάχιστον.
Μια πολύ καλή ανάλυση για την προσέγγιση που υπάρχει στη χώρα μας από τα ΜΜΕ όσον αφορά στη διατροφή, έχει δοθεί από τον Current_Panos στο άρθρο του «Όλη η Ελλάδα σοτάρει κρεμμυδάκι». Παραθέτω το link στο τέλος του άρθρου.
Ο ψυχισμός του ατόμου αλλά και βιολογικοί παράγοντες, μπορούν να αποτελέσουν, ίσως ένα από τα βασικότερα, αίτια εκδήλωσης συνδρόμου υπερφαγίας και να καθορίσουν ουσιαστικότατα τη σχέση του με την τροφή και το σώμα του. Σε ψυχολογικό επίπεδο, όταν κάποιος βιώνει συναισθηματικά κενά – ειδικά κατά την παιδική του ηλικία – ή νιώθει έντονη κριτική, ή απόρριψη, έχει πολύ συχνά την τάση να καταφεύγει στην τροφή προκειμένου να καλύψει τα κενά αυτά. Πολύ συχνά ωστόσο, η εμφάνιση υπερφαγίας ενθαρρύνεται πολύ και από την προσέγγιση που έχουν διδάξει οι ίδιοι οι γονείς στο παιδί σε σχέση με τη λήψη τροφής και δεν είναι απαραίτητα αποτέλεσμα κακού ψυχισμού. Το συνηθέστερο παράδειγμα είναι η περίπτωση που οι γονείς του και οι παππούδες αγοράζουν πολλά γλυκά στο παιδί, ως μοναδική καθημερινή εκδήλωση αγάπης τους, γεγονός που μπορεί να αποβεί ολέθριο στη σχέση του παιδιού με την τροφή, αφού σύμφωνα με τις έρευνες οι ζάχαρη είναι εθιστικότατη ουσία και πρέπει να καταναλώνεται με μέτρο. Μια επίσης πολύ συνηθισμένη περίπτωση αύξησης βάρους και υπερκατανάλωσης τροφής κατά την οποία συνήθως εμπλέκονται και υπερφαγικά επεισόδια, ειδικά στις γυναίκες, είναι αυτή του χωρισμού. Ο ψυχισμός των ατόμων ύστερα από κάποιον χωρισμό είναι ιδιαίτερα εύθραυστος και οι στατιστικές λένε, ότι σε ένα πολύ μεγάλο ποσοστό τους, καταφεύγουν στην τροφή, ως συναισθηματικό υποκατάστατο.
To πρώτο βήμα για την αντιμετώπιση της υπερφαγίας…
Γενικότερα, θα πρέπει να γίνει κατανοητό, ότι όταν ένα αγαπητό μας πρόσωπο εμφανίζει υπερφαγικά επεισόδια, το να προσπαθούμε να το βοηθήσουμε με ειδική διατροφή, είναι αναποτελεσματικό στην πραγματικότητα. Και αυτό γιατί με εξαίρεση την περίπτωση που υπάρχει κάποιο παθολογικό πρόβλημα, σε όλες τις άλλες περιπτώσεις, η υπερφαγία είναι αποτέλεσμα κακού ψυχισμού και έλλειψης αυτοεκτίμησης. Είναι συναισθηματικό το υπόβαθρο του συνδρόμου και θα πρέπει να αντιμετωπιστεί στην ψυχική του ρίζα με τη βοήθεια εξειδικευμένων στο θέμα επιστημόνων και όχι απλώς με μια δίαιτα απώλειας βάρους. Σε κάθε περίπτωση, η αναγνώριση της κακής αυτής προσέγγισης ως πρόβλημα και μια πρώτη επίσκεψη στον ψυχολόγο της επιλογής μας είναι το ήμισυ του παντός για την απόκτηση μιας ορθότερης σχέσης όχι μόνο με την τροφή αλλά και με τον ίδιο μας τον εαυτό.
Χριστίνα Μπακοπούλου
Φαρμακοποιός
Παράρτημα:
