Η καρδιά του ελληνικού καλοκαιριού… χτυπά στην Επίδαυρο!

Προϋπαντήσαμε και τον Ιούνιο και πλέον μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα πως μυρίζει ελληνικό καλοκαιράκι! Και παρότι ο καιρός μας τα χαλάει ακόμη με καλοκαιρινές μπόρες, όπως ακριβώς μας τα έχουν κάνει μούσκεμα και οι επικρατούσες οικονομικοπολιτικές συνθήκες της κρίσης, η αγέρωχη ελληνική ψυχή δε θα πτοηθεί και θα το χαρεί το καλοκαίρι, όπως κάθε χρόνο, με το δικό της μοναδικό τρόπο… Τι να πρωτοπείς; Θα μπορούσε να γράφει κανείς όχι ένα άρθρο, αλλά τόμους ολόκληρους για το ελληνικό καλοκαίρι: τα μοναδικά νησιά μας, τον ήλιο που μας χαμογελά πάντα, την αστείρευτη ομορφιά που περιβάλλει τη χώρα μας, το χαμόγελο μας, την καταγάλανη θάλασσα, τα ουζάκια μας δίπλα από την παραλία και όχι μόνο… Εκτός όμως από τη διασκέδαση, υπάρχει και η ψυχαγωγία.. Έτσι, ελληνικό καλοκαίρι χωρίς Επιδαύρια γίνεται; Δε γίνεται…

Όλοι όσοι μένουν κοντά στην Επίδαυρο ή επισκέπτονται συχνά εκείνα τα μέρη, το γνωρίζουν το μυστικό… Δεν υπάρχει τίποτα πιο μαγικό, από το να βρεθείς μια γλυκιά καλοκαιρινή νύχτα καθισμένος στα μάρμαρα του εκπάγλου καλλονής και μοναδικής ηχητικής, αρχαίου θεάτρου και να παρακολουθήσεις παράσταση. Ακόμη και η διαδικασία για να εισέλθει κανείς στο θέατρο έχει μια τελετουργία! Η δε, παράσταση, είναι μια εμπειρία ζωής… μια πραγματική τροφή για τη ψυχή..

Αν λοιπόν, ο δρόμος σου σε οδηγήσει προς τα εκεί, προτού επισκεφτείς την κοντινότερη παραλία, κάνε μια στάση στο αρχαίο θέατρο. Αν είναι μέρα, θα έχεις τη τύχη να το θαυμάσεις, επισκεπτόμενος ακόμη και τη σκηνή του και να δοκιμάσεις την μοναδική ηχητική του. Αν είναι βραδάκι και προλαβαίνεις παράσταση, μην πεις πως δεν έχεις εισιτήριο, γιατί με κάποιο μαγικό τρόπο φθάνοντας εκεί, μπορεί και να βρεις την τελευταία στιγμή και να μπορέσεις να ζήσεις αυτή την εμπειρία!

Η αλήθεια είναι πως η παρακολούθηση μια αρχαίας κωμωδίας ή τραγωδίας, προϋποθέτει κάποιες βασικές γνώσεις. Το άρθρο αυτό, αποσκοπεί στο να δώσει κάποια στοιχεία, που πέρα από μια επίσκεψη στην Επίδαυρο, είναι καλό να τα γνωρίζει κανείς, ως γενικότερες γνώσεις, μιας και αποτελούν κομμάτι της ιστορίας μας.

Αρχαίος ελληνικός ποιητικός λόγος.

Τρία είναι τα είδη της αρχαίας ελληνικής ποίησης: το έπος, η λυρική ποίηση και το δράμα. Οι διαφορές μεταξύ τους είναι αρκετά διακριτές, με βασικότερη, ότι μόνο το αρχαίο δράμα παιζόταν με τη μορφή θεατρικού έργου, ενώ στο έπος και στη λυρική ποίηση, δεν υπάρχουν δρώμενα θεατρικής παράστασης, αλλά μόνον απαγγελία του έργου.

Επική ποίηση

Η λέξη Έπος, μέχρι και τον 5^ο αιώνα, σήμαινε λόγος. Αργότερα όμως πήρε την έννοια του αφηγηματικού ποιήματος. Πρόκειται για ένα μεγαλειώδες έργο, το οποίο περιγράφει ηρωικές πράξεις ανδρών ή αντλεί θεματολογία από την ελληνική μυθολογία. Ο συγγραφέας ενός έπους δεν είναι συχνά γνωστός, ενώ εικάζεται ότι για κάποια έπη, δεν υπάρχει μόνο ένας συγγραφέας, αλλά πρόκειται για έργα που διασώθηκαν με την προφορική παράδοση από γενιά σε γενιά και στην πορεία εμπλουτίστηκαν με στοιχεία. Τα πιο γνωστά μας έπη, για τα οποία γνωρίζουμε και το συγγραφέα, είναι η Ιλιάδα και η Οδύσσεια του Ομήρου.

Λυρική ποίηση

Η λυρική ποίηση είναι και αυτή λογοτεχνικό είδος που άνθισε στην αρχαία Ελλάδα. Τα θέματα της σχετίζονται με την καθημερινότητα, τον έρωτα, τη θρησκεία αλλά συχνά και τις πολεμικές πράξεις. Η απαγγελίες λυρικών ποιημάτων γίνονταν με τη συνοδεία μουσικής από έγχορδα όργανα και κυρίως με τη συνοδεία της λύρας, απ’ όπου πήρε και το όνομα της. Ιστορικά, η λυρική ποίηση τοποθετείται αμέσως μετά τον Όμηρο, ενώ οι πρώτοι λυρικοί ποιητές ήταν η Σαπφώ και ο Αλκαίος από τη Λέσβο και ο Πίνδαρος από τη Βοιωτία.

Αρχαίο δράμα.

Το δράμα, είναι το μόνο είδος αρχαίου ποιητικού λόγου που παιζόταν με τη μορφή θεατρικής παράστασης και όχι με απλή αφήγηση. Η λέξη δράμα προέρχεται εξάλλου από το ρήμα δράω- δρω που σημαίνει πράττω. Στην αρχαιότητα, υπήρχαν τρία διαφορετικά είδη δράματος, η τραγωδία, η κωμωδία και το σατυρικό δράμα.

Ο καλύτερος τρόπος για να καταλάβει κανείς, τι ήταν η αρχαία τραγωδία, είναι να ανατρέξει και να ερμηνεύσει τον ορισμό* που δίνει για αυτήν ο Αριστοτέλης, στο έργο του Περί Ποιητικής. Μια απλή – ελεύθερη μετάφραση και επεξήγηση του ορισμού αυτού είναι πως η τραγωδία, είναι η μίμηση, επί σκηνής, πραγματικών πράξεων και σπουδαίων γεγονότων. Σε αφηγηματικό επίπεδο, το ποίημα αυτό, έχει συγκεκριμένη έκταση και δομή, που περιλαμβάνει αρχή, μέση και τέλος, ενώ ταυτόχρονα διαθέτει και αρμονία και μελωδία. Η τραγωδία έχει την ικανότητα να διεγείρει το νου και την ψυχή των θεατών μέσα από το φόβο και το έλεος και αυτό γιατί οι ήρωες του δράματος, ενώ έχουν ευγενή συναισθήματα και ηθική, για κάποιο λόγο έχουν περιπέσει σε σφάλμα ή αμαρτία. Έτσι, ο θεατής βλέποντας τον ήρωα του δράματος να πάσχει, συμπάσχει μαζί του και νοιάζεται ιδιαίτερα για το τι θα του συμβεί τελικά. Με ένα μοναδικό τρόπο ταυτίζεται με τον ήρωα. Στο τέλος όμως, έτσι όπως αυτό αποδίδεται στην εκάστοτε τραγωδία, η ψυχή του θεατή οφείλει να γαληνεύει και να επέρχεται ψυχική κάθαρση από τα αρνητικά συναισθήματα.

Σε κάθε παράσταση τραγωδίας, εκτός από τους υποκριτές, δηλαδή τους ηθοποιούς, έπαιρνε απαραιτήτως μέρος και ο Χορός. Ο Χορός ήταν μια ομάδα από 12 έως 15 άτομα, που τραγουδούσαν και έκαναν ρυθμικές κινήσεις. Ο ρόλος του Χορού ήταν πολύ ενεργός αλλά και ουσιώδης, γιατί ο χορός, επεξηγούσε γεγονότα και εξέφραζε ψυχικές καταστάσεις.

Πηγαίνοντας να παρακολουθήσει κανείς μια αρχαία τραγωδία και παίρνοντας στα χέρια του το πρόγραμμα της παράστασης, θα διαπιστώσει, ότι η τραγωδία έχει σαφή και διακριτά μέρη:

Πρόλογος: είναι το αρχικό μέρος της θεατρικής παράστασης, πριν από την είσοδο του χορού στη σκηνή. Πολύ συχνά, παρακάμπτεται και πολλές τραγωδίες ξεκινούν με το Χορό.
Πάροδος: πρόκειται για το άσμα που τραγουδάει ο Χορός, καθώς εισέρχεται για πρώτη φορά στη σκηνή.
Επεισόδια: είναι τα κυρίως μέρη του δράματος, όπου εκτυλίσσεται η πλοκή του και συμμετέχουν οι ήρωες του.
Στάσιμα: μετά το τέλος του κάθε επεισοδίου, ακολουθεί πάντα ένα στάσιμο, που δεν είναι τίποτα άλλο από το τραγούδι του Χορού, εμπνευσμένο από την υπόθεση του επεισοδίου που προηγήθηκε.
Έξοδος: το τμήμα της τραγωδίας εκείνο που δεν ακολουθείται από χορικό άσμα, ο επίλογος της.
Κομμός: ο θρήνος που εκτελείται ταυτόχρονα από το χορό και τους υποκριτές μαζί.

Οι πιο γνωστοί δραματικοί ποιητές στην αρχαία Ελλάδα, ήταν ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης. Οι τραγωδοί όμως, όπως λέγονται, δεν έγραφαν μόνο το τις αρχαίες τραγωδίες αλλά και τα σατυρικά δράματα.

Το σατυρικό δράμα, έχει τη δομή της τραγωδίας, αντλεί όμως τη θεματολογία του από διάφορους μύθους, που ωστόσο εδώ, περιγράφονται εύθυμα, με μια σατυρική – φαιδρή οπτική, ώστε να προκαλούν γέλιο. Το σατυρικό δράμα πήρε το όνομα του από το γεγονός πως στο χορό του, μετέχουν πάντα οι Σάτυροι, με κορυφαίο του Χορού έναν γέροντα Σειληνό. Προς διευκρίνιση, οι σάτυροι και οι σειληνοί, είναι κατώτερα μυθολογικά όντα, που θεωρούνταν υπηρέτες και σύντροφοι του θεού Διονύσου, τον οποίο και είχαν μεγαλώσει από παιδί. Όλοι είχαν μορφή ανθρώπινη από τη μέση και επάνω, ενώ από τη μέση και κάτω, οι μεν σάτυροι είχαν πόδια και ουρά τράγου, οι δε σειληνοί είχαν σώμα αλόγου.

Η κωμωδίες, από την άλλη πλευρά, γράφονταν από ειδικούς ποιητές, τους κωμωδούς. Η κωμωδία, αντλούσε τη θεματολογία της από τη σύγχρονη ζωή αλλά και από φανταστικά γεγονότα. Ο στόχος της δεν ήταν μόνο να προκαλέσει γέλιο στους θεατές, αλλά και να καυτηριάσει πολιτικές και κοινωνικές καταστάσεις, πρόσωπα και πράγματα, ακόμη και ιδέες και αντιλήψεις που οι κωμωδοί θεωρούσαν ότι ήταν λάθος. Ο πλέον γνωστός, αρχαίος κωμωδός είναι ο Αριστοφάνης.

Πως γεννήθηκε η τραγωδία στην αρχαία Ελλάδα.

Η τραγωδία, είναι ένα πολύπλοκο λογοτέχνημα, γιατί συνδυάζει την αφήγηση, το λυρικό στοιχείο της μουσικής, τη θεατρικότητα, τη μίμηση, αλλά και επικά στοιχεία. Όλα αυτά, τα στοιχεία υπήρχαν πολύ πριν την εμφάνιση της τραγωδίας, ο συνδυασμός τους όμως σε ένα λογοτέχνημα δεν είναι και τόσο αυτονόητος. Πάρα πολλά έθνη, δημιούργησαν επικά και λυρικά ποιήματα, θεατρικά έργα, αφηγήσεις και ενορχηστρωμένη μουσική. Η τραγωδία, όμως, είναι γένους ελληνικού και πρόκειται για τον μοναδικό και άρτιο συνδυασμό όλων των παραπάνω.

Η καταγωγή της αρχαίας τραγωδίας, σχετίζεται άρρηκτα με τα Διονυσιακά μυστήρια, δηλαδή, τις λατρευτικές τελετές που αποδίδονταν στο πρόσωπο του θεού Διονύσου στην αρχαία Ελλάδα. Ως τα μέσα του 6^ου περίπου αιώνα π.Χ. στην Ελλάδα υπήρχαν μόνο δυο είδη ποίησης, η λυρική ποίηση και το έπος. Η εποχή της ακμής όμως του έπους, είχε περάσει, παραδίδοντας τα ηνία στη λυρική ποίηση.

Ένα από τα είδη της λυρικής ποίησης, που γνώριζε ιδιαίτερη άνθηση ήταν ο διθύραμβος. Οι διθύραμβοι ήταν ύμνοι προς τιμή του θεού Διονύσου, που λέγονταν κατά τη διάρκεια λατρευτικών τελετών. Ένα από τα βασικότερα χαρακτηριστικά των διθυράμβων, ήταν ότι οι θιασώτες του θεού Διονύσου, τους τραγουδούσαν με συνοδεία αυλού, ευρισκόμενοι σε κατάσταση εκστατική, ένθεης μανίας και υπέρμετρου ενθουσιασμού. Κατά τις πρώτες τελετουργικές λατρείες, οι διθύραμβοι λέγονταν αυτοσχέδια, ενώ μεταγενέστερα, η απαγγελία του ποιητικού αυτού είδους, απέκτησε τεχνική μορφή και συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, με βασικότερο το γεγονός ότι οι μετέχοντες στις τελετές ήταν μεταμφιεσμένοι σε τράγους. Δηλαδή, ο διθύραμβος λεγόταν με τρόπο «τραγικό» και αυτό αποτελεί τον πρόδρομο της τραγωδίας.

Δεν γνωρίζουμε την ακριβή χρονολογία, που γεννήθηκε το αρχαίο δράμα, όμως τοποθετείται γύρω στα μέσα του 6^ου αιώνα π.Χ. ή λιγάκι νωρίτερα. Η γέννηση της τραγωδίας, αποδίδεται στο Θέσπη, ένα λυρικό ποιητή από την Ικαρία, ο οποίος αποφάσισε να κάνει την εξής καινοτομία: στο διθύραμβο, την ώρα που τραγουδούσε ο χορός, παρενέβαλε μερικούς στίχους σε διαφορετικό μέτρο και χωρίς μουσική, κατάλληλους μόνο για απαγγελία. Με τους στίχους αυτούς, αποκρινόταν προς το χορό και ταυτόχρονα έκανε τη συνέχεια του τραγουδιού πιο ευπρόσδεκτη και κατανοητή προς τους θεατές. Οι συνέπειες από αυτόν τον νεωτερισμό του Θέσπη, είναι πραγματικά ανυπολόγιστης αξίας, δεδομένου ότι με αυτόν τον τρόπο γεννήθηκε στην Ελλάδα αλλά και σε όλο τον κόσμο ένα από τα λαμπρότερα δημιουργήματα του ανθρώπινου πνεύματος, η τραγωδία.

Η δομή του αρχαίου θεάτρου.

Πηγαίνοντας σε ένα αρχαίο θέατρο, θα διαπιστώσει ότι πρόκειται για ένα υπαίθριο αρχιτεκτονικό δημιούργημα, ημικυκλικής κάτοψης. Τα βασικότερα μέρη που θα διακρίνει κανείς είναι:

Σκηνή: πρόκειται για ένα ορθογώνιο κτήριο, που ιστορικά προστέθηκε γύρω στον 5^ο αιώνα π.Χ. Αρχικά, ήταν ισόγεια και τη χρησιμοποιούσαν ως αποδυτήριο όπως τα σημερινά παρασκήνια.
Προσκήνιο: βρίσκεται μπροστά ακριβώς από τη σκηνή. Είναι μια περίτεχνη πτυσσόμενη στοά με κίονες, ανάμεσα στους οποίους βρίσκονται τα σκηνικά ή αλλιώς θυρώματα. Στα θυρώματα, υπήρχαν σχεδόν πάντοτε τρεις πύλες από τις οποίες έβγαιναν οι υποκριτές (με σημερινούς όρους, οι ηθοποιοί)
Παρασκήνιο: είναι τα δυο άκρα της σκηνής που προεξέχουν. Στην κάτοψη του θεάτρου, το παρασκήνιο έχει σχήμα Π.
Ορχήστρα: είναι η πλατεία στο κέντρο του θεάτρου, όπου δρούσε ο χορός. Συνήθως είναι πλακόστρωτη και έχει κυκλικό ή ημικυκλικό σχήμα.
Πάροδοι: είναι οι διάδρομοι δεξιά και αριστερά από τη σκηνή που οδηγούν στην ορχήστρα.
Θυμέλη: ο βωμός του Διονύσου στο κέντρο της ορχήστρας.
Κοίλον: είναι ο αμφιθεατρικός χώρος γύρω από την ορχήστρα, που κάθονται οι θεατές.
Διαζώματα: είναι οι οριζόντιοι διάδρομοι, που χωρίζουν τις θέσεις των θεατών.
Σκάλες: κλιμακωτοί εγκάρσιοι διάδρομοι, για την πρόσβαση των θεατών στις θέσεις τους.
Κερκίδες: ομάδες καθισμάτων του θεάτρου, που δημιουργούνται από το χωρισμό των διαζωμάτων και των σκαλών.
Εδώλια: τα καθίσματα των θεατών
Προεδρία: η πρώτη σειρά των καθισμάτων, που διδόταν σε επισήμους.

Κλείνοντας το άρθρο αυτό…

Όλα τα παραπάνω, προφανώς και αποτελούν μια ολόκληρη επιστήμη από μόνα τους και έχουν γραφτεί για αυτά ατελείωτες σελίδες με αναλύσεις και εξειδικευμένες πληροφορίες. Ο σκοπός αυτού του άρθρου όμως, είναι να χαρίσει εγκυκλοπαιδικές γνώσεις. Είναι πολύ καλό για τον καθένα μας να τις έχει, γιατί μόνο με αυτόν τον τρόπο ολοκληρώνεται η προσωπικότητα μας. Αλίμονο, αν οι φαρμακοποιοί γνωρίζαμε μόνο για τα φάρμακα, οι φιλόλογοι μόνο για την ιστορία ή την ποίηση, οι πολιτικοί μηχανικοί μόνο για τη στατική των κτιρίων. Θα ήταν τόσο μονότονο εξάλλου… Και κάτι ακόμη. Όταν γνωρίζεις την ιστορία σου, την παράδοση, τις τέχνες, τα κατορθώματα αλλά και τα λάθη των προγόνων σου, αυτοπροσδιορίζεσαι καλύτερα. Και αυτό ισχύει για όλους τους ανθρώπους, όλων των εθνικοτήτων προφανώς. Έτσι, όταν λες είμαι Άγγλος, Γάλλος, Έλληνας, Ιταλός, να μπορείς να το λες συνειδητά, γιατί ξέρεις τι σημαίνει αυτό… και ενδεχομένως να μπορείς να το λες και λιγάκι πιο περήφανα.

Άρτεμις Χριστίνα Μ.

*Παραθέτω το πρωτότυπο κείμενο του Αριστοτέλη, για τον ορισμό της τραγωδίας:

«Ἔστιν οὖν τραγωδία μίμησις πράξεως σπουδαίας καὶ τελείας, μέγεθος ἐχούσης, ἡδυσμένῳ λόγῳ, χωρὶς ἑκάστῳ τῶν εἰδὼν ἐν τοῖς μορίοις, δρώντων καὶ οὐ δι’ ἀπαγγελίας, δι’ ἐλέου καὶ φόβου περαίνουσα τὴν τῶν τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν»