Ορισμός και σύντομη ιστορία του ροκ
Σε όλες τις σχετικές πηγές, η μουσική ροκ (rock) ορίζεται γενικά ως το είδος εκείνο δημοφιλούς μουσικής, που χαρακτηρίζεται από έντονο ρυθμό και από ευδιάκριτη, χαρακτηριστική μελωδία φωνητικών, η οποία συνοδεύεται από ηλεκτρική κιθάρα, ηλεκτρικό μπάσο και ντραμς. Περαιτέρω, είναι δυνατό να συνοδεύεται και από έτερα πληκτροφόρα μουσικά όργανα, όπως για παράδειγμα πιάνο ή συνθεσάιζερ (synthesizer).
Η ροκ μουσική εμφανίζεται διακριτά στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής (ΗΠΑ) κατά τη δεκαετία του 1950 της ιδεολογικής κυριαρχίας του μακαρθισμού, ως αντικομφορμιστική μετεξέλιξη του προϋφιστάμενου είδους του R & B (Rhythm and Blues), καθώς και του ροκ εν ρολ (rock and roll). Το τελευταίο αποτελούσε αγαπημένο ρυθμό στις αφροαμερικανικές κοινότητες του Αμερικανικού Νότου, ενώ στις τάξεις των λευκών των ΗΠΑ οι προτιμήσεις στρέφονταν περισσότερο προς το συναφές είδος του rockabilly. Στη διαμόρφωση των πρώτων ροκ ήχων άσκησε επιπλέον επίδραση και το μπλουζ (blues).
Φύσει ζωντανό είδος μουσικής σε ρυθμό 4/4, εξ ορισμού αντιδραστική στο κυρίαρχο συστημικό μοντέλο, η ροκ αλληλεπιδρά δημιουργικά, καθ’ όλη τη διάρκεια της υπερεβδομηνταετούς πλέον ιστορίας της, με τα κάθε φορά σύγχρονά της ρεύματα μουσικής. Τη δεκαετία του 1960, καρπός της εν λόγω αλληλεπίδρασης με την παραδοσιακή folk μουσική των λευκών κοινοτήτων των ΗΠΑ αποτέλεσε το folk rock. Την ίδια περίοδο, εξελίσσεται το μπλουζ ροκ, το οποίο αποτελεί εκδοχή του ροκ με μεγαλύτερη βαρύτητα στην ηλεκτρική κιθάρα, συνεπώς στις μπλουζ ρίζες της εν λόγω μουσικής.
Στα μέσα της δεκαετίας του 1960, με το αντιπολεμικό κίνημα στην έξαρσή του και τη γενικότερη ιδεολογικοπολιτική αμφισβήτηση του συντηρητικού κατεστημένου από τη νεολαία των χωρών της Δύσης, κάνει την εμφάνισή του και το psychedelic rock (ψυχεδελικό ροκ), το οποίο ενσωματώνει στοιχεία ανατολικής μουσικής (π.χ. ινδικά). Στη μετεμφυλιακή Ελλάδα, είναι η εποχή του νόμου 4000 περί «τεντυμποϊσμού». Στα τέλη της ίδιας δεκαετίας, μουσικοί της ροκ με τζαζ παιδεία δημιουργούν το «υβρίδιο» τζαζ-ροκ φιούζιον ή απλά φιούζιον (fusion).
Κατά τη δεκαετία του 1970, η επέλαση της μουσικής ντίσκο (disco) «λειαίνει» τις αιχμές της ροκ, με καρπό αυτής της επιρροής το σοφτ ροκ (soft rock), το προγκρέσιβ ροκ (progressive rock), το πανκ ροκ (punk rock) και το χέβι μέταλ (heavy metal).
Η τεράστια διάδοση της ροκ μουσικής κατά τη δεκαετία του 1950 οφείλεται στη διασκευή αφροαμερικανικού υλικού από λευκούς καλλιτέχνες, οι οποίοι δεν δίστασαν, σε πείσμα της περιρρέουσας συντηρητικής ατμόσφαιρας, να υιοθετήσουν μέρος αυτού του στυλ, μετατρέποντάς το έτσι σε εξαιρετικά δημοφιλές και στη λευκή κοινότητα. Εμβληματικές μορφές, όπως ο Έλβις Πρίσλεϋ, ο Μπιλ Χάλλεϋ, ο Τζέρι Λι και ο Τζόνι Κας, ήταν οι σημαντικότεροι εξ όσων εδραίωσαν το ροκ στη μέση αμερικανική συνείδηση, ωθώντας στην παγκόσμια διάδοση και λατρεία του.
Επιπρόσθετα, κρίσιμης σημασίας για τη διάδοση της ροκ ήταν η μαζική εισαγωγή στις ΗΠΑ από τον πρόδρομο της Sony (TTEC) του πρώτου ραδιοφώνου – τρανζίστορ, με το οποίο κατέστη δυνατή η αγορά σε χαμηλή τιμή μιας συσκευής, με την οποία οι νέοι είχαν πλέον μαζικά τη δυνατότητα να ακούν μουσική.
Κατόπιν όλων αυτών των εξελίξεων, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι το 1959 το 43% των συνολικών πωλήσεων των δισκογραφικών εταιρειών ανήκε στην ευρύτερη κατηγορία της ροκ μουσικής. Περαιτέρω, η «εξαγωγή» του ροκ εν ρολ στη Μεγάλη Βρετανία οδήγησε στην ανάπτυξη του μέχρι σήμερα ζωντανού βρετανικού ροκ.
Θεματικά χαρακτηριστικά της ροκ
Η ροκ αποτέλεσε πραγματική επανάσταση στο χώρο της μουσικής, καθώς, πέρα από το γεγονός ότι γραφόταν από μια ζωντανή νεολαία, που τη χαρακτήριζε αυτοπεποίθηση, ευαισθησία και έκδηλος ενθουσιασμός, γρήγορα μετατράπηκε από είδος ρομαντικών τροβαδούρων σε συναυλιακό πολυθέαμα και μαζικό, εμπορικό προϊόν.
Σε αυτό το σημείο, αξίζει να αναφερθεί το γεγονός ότι στις πηγές έμπνευσης των ροκ δημιουργών, πέρα από τα πάντοτε επίκαιρα συναισθηματικά θέματα, εμπίπτει και η καθ’ ημάς μυθολογία. Θεματικές με το Διόνυσο και τον Απόλλωνα, για παράδειγμα, σε δίσκους των Καναδών Rush, καταδεικνύουν την έκδηλη ανάγκη, που πηγάζει από ροκ μουσική, να παρασχεθεί αρωγή σε μια παρηκμασμένη ανθρωπότητα, ώστε να οδηγηθεί, μέσω των συμπληρωματικών χαρακτηριστικών των υπόψη δύο θεών, στην ευδαιμονία.
Επιπλέον, σε ορισμένα ροκ συγκροτήματα θα βρει κανείς αναφορές στο θεό Πάνα, στις Μούσες, την Κόρη, ενώ δεν θα πρέπει να διαφεύγει το γεγονός ότι ενίοτε ακόμα και η ονοματοδοσία συγκροτημάτων (Styx, Aphrodite’ s Child), καθώς και δισκογραφικών εταιρειών (Dionysus Records, Bacchus Archives), αντλείται από τη μυθική θεματολογία. Σε πιο συγκεκριμένη πλέον βάση, τα δημοφιλέστερα διεθνώς ροκ συγκροτήματα δεν είναι άλλα, από τους Rolling Stones, τους Beatles, τους Pink Floyd, τους Led Zeppelin και τους U2.
Η ροκ μουσική στην Ελλάδα
Στη χώρα μας, η ροκ μουσική εισήχθη από το Νίκο Μαστοράκη, μέσω του ραδιοφωνικού προγράμματος «Λεωφορείο η Μελωδία», με συναυλίες ροκ μουσικής.
Με μια μικρή ύφεση κατά την περίοδο της χουντικής λογοκρισίας (1967 – 1974), η ελληνική ροκ συνέχισε την παρουσία της και κατά τη Μεταπολίτευση, παρά την επέλαση του Νέου Κύματος και του πολιτικού τραγουδιού, με μορφές, όπως τον Παύλο Σιδηρόπουλο, το Βασίλη Παπακωνσταντίνου, τις Τρύπες, τα Ξύλινα Σπαθιά και τους Πυξ Λαξ.
Παγκόσμια, η ροκ συνέχισε να διακλαδίζεται σε περισσότερα υποείδη, που εμπλούτισαν την ήδη ογκώδη δισκογραφία της και προσαρμόστηκαν σε ειδικότερες κουλτούρες και κοινωνικές συνθήκες (νεοφιλελευθερισμός στη Μεγάλη Βρετανία της δεκαετίας του 1980 κ.ά.).
Η επίδραση της ροκ μουσικής στις Τέχνες
Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι η ροκ μουσική άσκησε επιρροή στην ποίηση, καθώς και σε άλλες μορφές τέχνης.
Ειδικότερα, η αστική μουσική των τελευταίων δεκαετιών, τουλάχιστον στην “underground” εκδοχή της, έδωσε ποιητική διάσταση στο λόγο της, ανατρέποντας κανόνες και δεδομένα του ποιητικού λόγου. Η αισθητική του δρόμου, επεξεργασμένη συνήθως από παιδιά μεσοαστικών οικογενειών, που συχνά ζουν στο περιθώριο, κάνουν τη ροκ ποίηση να έχει «εξωκοινωνική» προέλευση, που συχνά τη μετατρέπει σε όχημα κοινωνικής διαμαρτυρίας, κριτικής και αντίδρασης. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, δεν έχουμε μόνο τη μουσική της πόλης, αλλά και την αντίστοιχη ποίηση.
Ο ποιητικός λόγος του ροκ βρήκε σωρεία επικρίσεων στη διαδρομή του, οι οποίες του χρέωσαν χυδαιότητα, εκφραστική πενία και άτεχνη δομή. Οι προσεγγίσεις αυτές ελέγχονται για συντηρητική τυπολατρεία και αδυνατούν να κατανοήσουν το γεγονός ότι ακριβώς αυτά τα αντισυμβατικά χαρακτηριστικά αποτέλεσαν τα πλεονεκτήματα του νέου «αυθάδους» είδους ποίησης.
Ακόμα και σήμερα, απαντώνται καθηγητές αμερικανικών πανεπιστημίων, που διδάσκουν ποιήματα του Bob Dylan και του Tupac Shacur. Τέτοιοι ποιητές του προηγούμενου αιώνα αποτελούν ακόμα φετιχιστικές μορφές για τη ροκ κοινότητα.
Ήδη το 1965 οι Fugs (εκ των πρώτων punk συγκροτημάτων της Νέας Υόρκης) χρησιμοποιούν στίχους του Blake και του Swinburne. Ο Bob Dylan διάβαζε Αρθούρο Ρεμπώ, όταν δημιουργούσε τον παράνομο αντι-ήρωα John Wesley Harding.
O Ρεμπώ είναι ο ποιητής με τη μεγαλύτερη μέχρι τώρα επίδραση στη ροκ κουλτούρα, καθώς, καταραμένος και περιθωριακός εκ πεποιθήσεως, δεν δυσκολεύτηκε να ενσωματωθεί στα βασικά ιδεολογικοκαλλιτεχνικά χαρακτηριστικά του είδους. Παρατηρούμε το Ρεμπώ να εμπνέει από την Patti Smith μέχρι και τον Van Morrison, ο οποίος το 1985 γράφει το “Tore down a la Rimbaud”.
Παραπέρα, θα συναντήσουμε σε ποιήματα του Delmore Schwartz στοιχεία της ποίησης του Lou Reed, σε τραγούδια του Marc Bolan και των T-Rex τον Bolan να κρατά στο οπισθόφυλλο ένα βιβλίο με τα ποιήματά του.
Εντονότερα, ο Σέλλεϋ εντοπίζεται σε επιρροές του Μικ Τζάγκερ και συναφώς έχει υποστηριχθεί ότι ο τίτλος του δίσκου “Let it bleed” («άφησέ το να ματώσει») των Beatles δεν προέρχεται, παρά από το στίχο «Πέφτω πάνω στ’ αγκάθια της ζωής. Ματώνω!» του Σέλλεϋ!
Δεν υπάρχει, λοιπόν, αμφιβολία, ότι οι επιδράσεις ανάμεσα στη ροκ και την ποίηση είναι πολλές, κυρίως από ρομαντικούς και καταραμένους ποιητές του προηγούμενου αιώνα, που έδωσαν τη δυνατότητα στους «ποιητές του ροκ» να φτιάξουν ένα νέο αμάλγαμα λόγου, στον οποίο η καθημερινότητα, ο αισθησιασμός, η σκληρή πραγματικότητα του πεζοδρομίου και οι ονειροπολήσεις, με τις παραισθήσεις των ουσιών, συνθέτουν ένα νέο, εκρηκτικό επαναστατικό χαρμάνι.
Επιβάλλεται να επισημανθεί, ωστόσο, ότι η ποιητικά αλληλεπιδρώσα πλευρά της ροκ δεν αποτελεί, παρά ένα υποσύνολό της και μόνο, καθόσον δεν μπορεί να παραγνωριστεί το γεγονός ότι μεγάλο τμήμα της έχει όλα τα χαρακτηριστικά της εκλαϊκευμένης μουσικής (στίχοι που μπορούν να απομνημονευτούν εύκολα από απαίδευτες μάζες, κοντολογίς «σουξέ»).
Ροκ και υπόλοιπες τέχνες
Κλείνοντας, κρίνεται σκόπιμο να γίνει μνεία στην επίδραση του ροκ σε μια σειρά άλλες τέχνες, που είναι δυνατό να γίνει αντιληπτή άμεσα ή έμμεσα.
Στη μοντέρνα ζωγραφική, η εμμονή του Andy Warhol με τα σκίτσα του Jim Morrison δεν είναι τίποτε άλλο από μια άδηλη ενσωμάτωση του ροκ στην ποπ κουλτούρα. Εδώ, η υποτίθεται περιθωριακή ροκ κουλτούρα εντάσσεται στην κυρίαρχη αισθητική, ως δήθεν εναλλακτικός τρόπος ζωής μιας εν τέλει νέας μεσαίας τάξης με ενοχικά σύνδρομα ως προς την ταχεία κοινωνική της ανέλιξη.
Στη λογοτεχνία, ποιος μπορεί να υποστηρίξει ότι τα αριστουργήματα του Ρόμπινς, όπως, για παράδειγμα, το εμβληματικό «Ακόμα και οι καουμπόισσες μελαγχολούν», με την αντισυμβατική ηρωίδα του και την Μπονάτσα Τζέλλυ – Μπιν, δεν απηχούν τη ροκ κουλτούρα; Για να μην φτάσουμε στο ακραίο σημείο να πούμε ότι ακόμα και τα οικονομικά βιβλία του πρώην Υπουργού Οικονομικών Γιάνη Βαρουφάκη ενέχουν ένα «άρωμα» αντισυμβατικής ροκιάς, ως προς το διεθνές νεοφιλελεύθερο κατεστημένο.
Τέλος, η υιοθέτηση από σχήματα θεάτρου ροκ στοιχείων (π.χ. ροκ όπερες στη Μεγάλη Βρετανία, αλλά ακόμα και στη χώρα μας – βλέπε «Δαίμονες») δεν είναι τίποτε άλλο, παρά η μεταχρονολόγηση της παρείσφρυσης ενός εμπορικού αντιπροτύπου στο mainstream εποικοδόμημα μιας κοινωνίας, που, έμπλεη ενός ορυμαγδού ερεθισμάτων, δεν διστάζει να αυτοακυρώνεται μέσα από αέναες αντιφατικές προσλαμβάνουσες.
Αντί κατακλείδας
Αναμφισβήτητα, στη ροκ μουσική οφείλεται ένα ισχυρό υποσύνολο μαζικής κουλτούρας των τελευταίων τριών τετάρτων του αιώνα. Συνεπώς, δεν θα πρέπει να προκαλεί έκπληξη η ενσωμάτωση και αλληλεπίδρασή της με άλλες μορφές τέχνης. Επαφίεται στο εκάστοτε κίνητρο – «μικρόβιο» η λεπτομερής αναζήτηση κάθε τέτοιου ίχνους, σε όλο το διάβα της παγκόσμιας πολιτιστικής δημιουργίας.
Αναστάσης Κεραμάρης
Τελειόφοιτος Ιστορικού – Αρχαιολογικού
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- «Προβλήματα ιστορικοποίησης του Rock φαινομένου. Εμπειρίες και στοχασμοί», Λεωνίδας Καλλιβρετάκης (1994, άρθρο στο περιοδικό «Τα Ιστορικά, τόμος 11, τεύχος 20, σελ.157-174).
- «Η ιστορία της ροκ μουσικής», Ευστάθιος Πεπονής – Παναγιώτης Μουσμουλίδης (παρουσίαση www.slideplayer.gr/slide/2695934/#).
- Ελληνική Wikipedia / λήμμα «Ροκ μουσική» (https://el.m.wikipeda.org/wiki/Ροκ_μουσική).
- «Ροκ Ιστορία», Δημήτρης Τριανταφύλλου (άρθρο στην ηλεκτρονική σελίδα “Musicheaven” www.musicheaven.gr/html/modules.php?name=News&file=article&id=3030).
- «Η καταραμένη ροκ ποίηση», Μάκης Μηλάτος (άρθρο στην εφημερίδα «Το Βήμα» www.tovima.gr/culture/article/?aid=95884).
