Ο Πύργος των Λεόντων

Είναι το σύμβολο μιας από τις ομορφότερες πόλεις της Ελλάδας μας, της Θεσσαλονίκης και το πρώτο όνομα που του δόθηκε είναι ακριβώς αυτό… Πύργος των Λεόντων! Αναφέρομαι φυσικά στο Λευκό Πύργο, ένα μοναδικό και δημοφιλέστατο σε όλο τον κόσμο, Ελληνικό μνημείο, που η ιστορία του, μόνο ασυγκίνητο δεν μπορεί να σε αφήσει!

H «Νύφη του Θερμαϊκού», όπως συνηθίζουμε να λέμε χαϊδευτικά τη Θεσσαλονίκη, είναι η συμπρωτεύουσα του σύγχρονου Ελληνικού Κράτους. Πρόκειται για μια αρχαία πόλη στην πραγματικότητα, που ιδρύθηκε από το Βασιλιά της Μακεδονίας Κάσσανδρο το 315 π.Χ, πήρε δε το όνομα της, από τη βασίλισσα, σύζυγο του Κάσσανδρου και αδερφή του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Η Θεσσαλονίκη, υπήρξε ήδη από την αρχαιότητα μια ιδιαίτερα σημαντική πόλη, από κάθε άποψη. Η θέση της στο γεωφυσικό χάρτη είναι εξαιρετική, αφού από τη μια πλευρά είναι κτισμένη σε εξαιρετικά εύπορη περιοχή, προστατευμένη ταυτόχρονα από τον ορεινό όγκο του Χορτιάτη, ενώ από την άλλη πλευρά, βρίσκεται στο βάθος του Θερμαϊκού κόλπου, παρέχοντας ασφάλεια στα πλοία και ταυτόχρονα είναι ανοιχτή στη θαλάσσια επικοινωνία. Χάρη στη θέση της αυτή, κατάφερε να παραμείνει μέσα στα βάθη των αιώνων μια εξαιρετικά σημαντική ιστορικά και πολιτισμικά πόλη, ενώ σήμερα εξακολουθεί να είναι μια εκπάγλου κάλλους, κοσμοπολίτικη μεγαλούπολη.

Ο Λευκός Πύργος είναι ένα από τα πιο εμφανή και δημοφιλέστερα ιστορικά μνημεία της πόλης, που κοσμεί την παραλία της Θεσσαλονίκης, ενώ στο παρελθόν αποτελούσε το νοτιανατολικό πύργο οχύρωσης της. Με μόλις 34 μέτρα ύψος, 70 μέτρα περίμετρο και απαρτιζόμενος από 6 ορόφους, ο Λευκός Πύργος αποτελεί ένα κομμάτι από το παλιό οχυρό της πόλης, συνολικού μήκους τειχών περίπου 8 km. Αν δει κανείς παλιές φωτογραφίες, πριν το 1904, στον περίβολο αυτών των τειχών διακρίνονται όχι ένας, αλλά τρείς πυργίσκοι, καθώς και ένα μικρό τζαμί γύρω από τον κυρίως πύργο. Ο ανατολικότερος εξ αυτών, είναι ο Λευκός Πύργος ή όπως αλλιώς λέγεται και Κανλή – Κουλέ.

Ιστορικά, δε γνωρίζουμε την ακριβή ημερομηνία που χτίστηκε ο Λευκός Πύργος. Ωστόσο είναι σχεδόν βέβαιο πως χτίστηκε στα τέλη του 15^ου αιώνα, αμέσως μετά την κατάκτηση της πόλης από τους Τούρκους, για να αντικαταστήσει έναν μικρότερο Βυζαντινό πύργο που υπήρχε στο σημείο εκείνο. Η κυριότερη πηγή για το πότε και από ποιόν χτίστηκε το μνημείο, είναι μια υπέρυθρη μαρμάρινη επιγραφή στην είσοδο του, που αναφέρεται ως ιστορικό στοιχείο και που δυστυχώς δεν υπάρχει στις μέρες μας. Η μια εκδοχή, είναι ότι η επιγραφή καταστράφηκε από το Σουλτάνο Χαμίντ, ενώ η άλλη ότι σβήστηκε από την Ελληνική διοίκηση το 1937. Βάση ιστορικών ντοκουμέντων, ωστόσο, η επιγραφή αυτή έλεγε τα εξής:

«Κτισθέν κατά διαταγήν του λέοντος των ανδρείων Σουλεϊμάν, έγινε ο λέων όλων των φρουρίων. Με τα λεονταροπρόσωπα δρακόντεια πυροβόλα γύρω του, αρμόζει να ονομαστεί το φρούριο αυτό λεοντάρι των οχυρών, Έτος 942 της Εγίρας του Προφήτου».

Επομένως, ο Πύργος χτίστηκε από το Σουλεϊμάν το Νομοθέτη ή Μεγαλοπρεπή το έτος 942 της Εγίρας, δηλαδή το 1535 μ. Χ. περίπου. Επιπρόσθετα,  δεν γνωρίζουμε και πάρα πολλά στοιχεία για τις συνθήκες ανέγερσης του Πύργου, ωστόσο, ο τρόπος κατασκευής του υποδηλώνει ότι έχει Βενετσιάνικες επιρροές, αν και πολλοί ιστορικοί το αμφισβητούν και αυτό, επικαλούμενοι την ύπαρξη μιας δεύτερης επιγραφής, η οποία και αναφέρει ότι ο Πύργος ανακατασκευάστηκε το 1619. Για πολλούς αυτή είναι και η ημερομηνία ανέγερσης του Πύργου, αφού η κατασκευή του και τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν, έχουν πολλές ομοιότητες και με άλλες Οθωμανικές κατασκευές της περιόδου εκείνης, για τις οποίες υπάρχουν αρκετά ιστορικά στοιχεία.

Στη μακράν ιστορία της ζωής του, ο Λευκός Πύργος έχει αλλάξει πολλά ονόματα, ανάλογα με τη χρήση που του αποδιδόταν κάθε φορά αλλά και τις συνθήκες που επικρατούσαν, μέχρι να φτάσει να τον ονομάζουμε σήμερα «Λευκό». Και η αλήθεια είναι ότι η ιστορία του μνημείου, δια μέσου των αιώνων, είναι αρκετά σκοτεινή. H πρώτη επίσημη ονομασία του, ήταν Πύργος των Λεόντων, ενώ από το 17^ο αιώνα, ονομάστηκε «Φρούριο της Καλαμαριάς». Αργότερα, το 19^ο αιώνα ο Λευκός Πύργος χρησιμοποιήθηκε ως φυλακή από τους γενίτσαρους, γι’ αυτό και λεγόταν Kanli – Kule, που σημαίνει «Πύργος του Αίματος», αφού τόπος βασανιστηρίων και φυλακή για μελλοθάνατους,  οι οποίοι εκτελούνταν με αποκεφαλισμό από τους γενίτσαρούς, ώστε οι τοίχοι του Πύργου να βάφονται κόκκινοι από το αίμα. Μάλιστα, εξ αυτού του λόγου, υπάρχει ένας θρύλος που θέλει την ονομασία «Λευκός Πύργος» να έχει αποδοθεί με πρόθεση ειρωνείας, δεδομένου ότι ο Πύργος για πολλά χρόνια μόνο λευκός δεν ήταν, από το αίμα που είχε ποτίσει τους τοίχους του. Ωστόσο, η πιο πιθανή εκδοχή για την ονομασία «Λευκός» δεν είναι αυτή. Λέγεται πως το 1890, ένας φυλακισμένος βαρυποινίτης ο Nathan Gueledi, καταδικασμένος μάλιστα για ερωτικό έγκλημα,  ζήτησε να ασβεστώσει όλο τον πύργο για να καθαρίσει από τα αίματα με αντάλλαγμα την ελευθερία του. Έτσι, δόθηκε χάρις στον κρατούμενο και  από τότε ο πύργος αναφέρεται ως Beyaz- Kule, δηλαδή Λευκός Πύργος. Ωστόσο, ο πιο ρεαλιστικός λόγος που έγινε αυτή η αλλαγή στο χρώμα και εν συνεχεία στη χρήση του Πύργου, δεν ήταν η μεγαλοψυχία του Σουλτάνου, αλλά το γεγονός ότι είχε αποφασισθεί να χρησιμοποιείται μόνο το Γεντί Κουλέ ως φυλακή της πόλης και ο Πύργος αυτός να αποσυνδεθεί από το αιματηρό παρελθόν του και να αλλάξει χρήση και χρώμα!

Ο Πύργος των λεόντων λοιπόν, όπως είναι η αρχική επίσημη ονομασία του, είχε διάφορες χρήσεις κατά τη διάρκεια της μακράς ιστορίας του, ενώ στην κατοχή του Ελληνικού Δημοσίου ήρθε μόλις το 1912, μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης. Κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, στο Λευκό Πύργο βρήκε στέγη το κέντρο διαβιβάσεων των Συμμάχων, ενώ έχει επίσης χρησιμοποιηθεί και για την αεράμυνα της πόλης, σαν εργαστήριο μετεωρολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ως χώρος φύλαξης αρχαιοτήτων ακόμη και από τους Ναυτοπρόσκοπους ως στέγη των δραστηριοτήτων τους.

Το 1985, με αφορμή τον εορτασμό για τα 2.300 χρόνια από την ίδρυση της Θεσσαλονίκης, ο Λευκός Πύργος μετατράπηκε σε εκθεσιακό χώρο, όπου και στεγάσθηκαν από τότε, σημαντικότατες εκθέσεις πολιτιστικού, καλλιτεχνικού αλλά και ιστορικού περιεχομένου. Από το 2008 μέχρι και σήμερα, ο Λευκός Πύργος φιλοξενεί μόνιμα διάφορα εκθέματα, χρονολογημένα από το 300 μ.Χ έως το 1430, που αφορούν στην ιστορία της πόλης και αναδεικνύουν τα διαχρονικά της στοιχεία, διάφορες στιγμές ορόσημα, αλλά και τις πτυχές της καθημερινότητας των κατοίκων της. Πρόκειται για μια πολύ αξιόλογη και κατατοπιστική έκθεση, που εκτίνεται και στους έξι ορόφους του Πύργου και που αξίζει πραγματικά να επισκεφτεί κανείς, αφού εκτός από ένα γοητευτικότατο ταξίδι στην ιστορία της πόλης, θα αποζημιωθεί και με την πανέμορφη θέα ανεβαίνοντας στο ψηλότερο επίπεδο του.

Ο Λευκός Πύργος είναι ένα ανυπολόγιστης αξίας ιστορικό μνημείο αλλά και σύμβολο της Συμπρωτεύουσας. Αν λάβει κανείς υπόψιν του τα ιστορικά στοιχεία, ο Πύργος θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ως «Βαστίλη της Θεσσαλονίκης». Ωστόσο, σήμερα, το μνημείο έχει αποσυνδεθεί στη συνείδηση μας, από τη βαριά του ιστορία, ως φυλακή και τόπος εκτελέσεως των βαρυποινιτών. Έτσι, όχι μόνο οι θεσσαλονικείς, αλλά όλοι οι Έλληνες, τον αγαπούν και τον καμαρώνουν, και αναμφίβολα όταν κάποιος ταξιδέψει μέχρι τη Θεσσαλονίκη, ένα από τα πράγματα που θα φροντίσει να κάνει πρώτο, είναι μια υπέροχη βόλτα στην παραλία για να τον θαυμάσει. Αυτή είναι εξάλλου και η κουλτούρα ολόκληρης της πόλης… όταν είσαι εκεί, ο,τι άσχημο και να έχει συμβεί… το ξεχνάς… εξιλεώνεται…

Άννα Μελισσινού.

Βιβλιογραφικές πηγές:

1. Βακαλόπουλος Α., Ιστορία της Μακεδονίας 1354-1833, Εκδόσεις Βάνιας, 1992.
2. Χρ. Γουγούσος, «Γόρδιος Δεσμός», Μακεδονικόν Ημερολόγιον – Χρονικόν Μακεδονίας, 1915.
3. James D. Tracy, Center for Early Modern History, University of Minnesota, December 2009
4. Cambridge University Press, City Walls: The Urban Enceinte in Global Perspective.
5. Γιώργος Ζωγραφάκης, «Λευκός Πύργος, ένα μνημείο-μια ιστορία-ένα σύμβολο.», Νέα Εστία, 1985.
6. «Προς χρήσιν των Δημοτικών Σχολών της πόλεως» αναγνωστικόν», 1882.
7. Ηλίας Πετρόπουλος, «Η ονοματοθεσία οδών και πλατειών.», Εκδ. Πατάκη, 1995.
8. Βασίλης Κ. Γούναρης, «1884 εντός του Λευκού Πύργου: Το ζήτημα της μετονομασίας του Πύργου του Αίματος», Θεσσαλονικέων Πόλις, τομ. 1, 1997.
9. David Nicolle, «Ottoman Fortifications 1300-1710», Osprey Publishing, May 2010
10. Eckert Α., Reiber Β., McDonald G., Mastrini H., Edward O., Auerbach J., Kollias T., James R., Porter D, Kraus N, Prince D., “Frommer’s Europe by Rail.”
11. Σελάνα Βροντή, «Το Οθωμανικό παρελθόν της Θεσσαλονίκης», Εφημερίδα Καθημερινή, 2012-07-19.
12. Biris Μ., Kardamitsi-Adami Μ., «Neoclassical Architecture In Greece», March 2005.
13. Γιόζεφ Νεχαμά, «H ιστορία των Ισραηλιτών της Σαλονίκης», University Studio Press, 2000
14. Ζωρζέττα Ποζέλλι, «Ο VitalianoPoselli της Θεσσαλονίκης». University Studio Press, 2002
15. «Επέτειος Απελευθέρωσης Θεσσαλονίκης», Εφημερίδα Μακεδονία,24-10-2010.
16. Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, «Μουσείο Λευκού Πύργου», 3/8/2015.